چند درصد از ایرانی‌ها باسوادند؟/ بیشترین بی‌سوادها دختر هستند یا پسر؟

به گزارش امروز روزنامه همشهری ،«سازمــان نـهـضـت سوادآموزی» 42ساله شده است؛ سازمانی که از سال 1358با هدف ریشه‌کن کردن بی‌سوادی در کشور راه‌اندازی شد. البته سوادآموزی به بزرگسالان در ایران ریشه‌ای 85ساله دارد و «سازمان تعلیمات اکابر» نخستین سازمانی است که با چنین هدفی راه‌اندازی شد. این روزها به‌گفته رئیس سازمان نهضت سوادآموزی نرخ باسوادی افراد 10تا 49ساله در کشور به 97درصد رسیده است‎. البته این برآوردها مربوط به جمعیت روستاها و شهرهای مورد سنجش واقع شده است و عدد دقیقی از شناسایی افراد بی‌سواد در برخی مناطق وجود ندارد. در آستانه سالگرد تاسیس سازمان نهضت سوادآموزی در 7دی‌ماه، کارنامه 42ساله این سازمان را مرور می‌کنیم.
«نرخ باسوادی در کشور به 97درصد رسیده است.» این خبر خوبی است که شاپور محمدزاده، رئیس سازمان نهضت سوادآموزی کشور به آن اشاره می‌کند؛ عددی که میزان باسوادی گروه سنی 10تا 49ساله را نشان می‌دهد. او یکی از چالش‌های مهم پیش‌روی سوادآموزی در کشور را شناسایی و جذب افراد بی‌سواد برای تحصیل می‌داند و می‌گوید: «۵۰درصد از فعالیت‌های ما در حوزه باسواد کردن بی‌سوادان صرف است، اما باقی فعالیت‌های ما در راستای ادامه تحصیل افراد است تا افراد مجددا رجعت به بی‌سوادی نداشته باشند.» آخرین آمار نرخ بی‌سوادی در کشور به سرشماری سال 95برمی‌گردد که در آن حدود 2میلیون و 600هزار نفر اظهار بی‌سوادی کرده‌اند. با این حال رئیس سازمان نهضت سوادآموزی نرخ واقعی بی‌سوادان کشور را حدود یک‌میلیون نفر می‌داند. او می‌گوید: «360هزار نفر از افرادی که اظهار بی‌سوادی کرده‌اند از اتباع هستند. از سوی دیگر طی راستی‌آزمایی‌های انجام شده کد ملی برای این ۲میلیون و ۶۰۰ هزار نفر وجود ندارد و تنها ۶۶۰هزار نفر بی‌سواد با کد ملی شناسایی کردیم. طی راستی‌آزمایی‌های انجام‌شده آنها هم بعضا باسواد بوده‌اند؛ از این‌رو نرخ واقعی این افراد را می‌توان حدود یک‌میلیون نفر اعلام کرد.»

عدالت جغرافیایی در سوادآموزی
آمارهایی که محمدزاده از آن یاد می‌کند، تفاوت‌های معناداری در نرخ باسوادی زنان و مردان و همچنین نرخ باسوادی در شهرها و روستاها را به رخ می‌کشد؛ برآوردهای انجام شده درخصوص میانگین کشوری باسوادی در پایان سال ۹۹ و ابتدای سال ۱۴۰۰ نشان می‌دهد این نرخ برای زنان به ۹۶درصد و برای مردان به ۹۸درصد رسیده است. همچنین نرخ باسوادی در مدت زمان مذکور برای روستاییان ۹۲درصد و برای شهرنشینان ۹۸درصد است. محمدزاده می‌گوید: «حدود ۱۵۰هزار بی‌سواد در گروه سنی ۱۰ تا ۱۹ساله وجود دارد. از این تعداد بی‌سواد ۸۰ هزار نفر دختر و ۷۰هزار نفر پسر هستند.» محمدزاده عوامل اقتصادی و فرهنگی را مهم‌ترین دلیل بی‌سوادی این گروه عنوان کرده و از عدالت جنسی در سوادآموزی کشور و عدالت در آموزش روستاییان و جمعیت شهری صحبت کرده است. او فاصله بین نرخ باسوادی زنان و مردان پیش از انقلاب را ۲۳ تا ۲۴ درصد و فاصله نرخ باسوادی روستاییان و شهرنشینان را ۳۵ درصد عنوان کرده و می‌گوید: «فعالیت‌های خوبی در این ۴2 سال پس از انقلاب انجام شد. براساس آخرین سرشماری سال ۹۵ میانگین باسوادی ۱۰ تا ۴۲ساله‌ها حدود ۹۴درصد است و اختلاف باسوادی بین زنان و مردان طبق سرشماری سال ۹۵ از ۲۳ تا ۲۴درصد به حدود 7درصد رسیده است.»
با این حال استقبال از مجتمع‌های دانش‌آموزی در شهرستان‌ها نشان می‌دهد که درصورت وجود زیرساخت‌های لازم برای ادامه تحصیل، دانش‌آموزان به‌خصوص در مناطق روستایی ادامه تحصیل را در اولویت خود قرار می‌دهند. همچنین با نگاهی به این مجتمع‌های دانش‌آموزی که توسط نهادهای مختلفی ازجمله کمیته امداد، بهزیستی، هلال‌احمر و… تشکیل می‌شود، به‌نظر می‌رسد تعداد مجتمع‌های دانش‌آموزی ویژه پسران بیشتر از مراکز مخصوص دختران است و حتی در برخی از شهرستان‌ها هیچ مجتمعی برای دختران وجود ندارد. طی کردن مسیر بعضا 180کیلومتری روزانه برای دانش‌آموزان روستاهای محروم برای رسیدن به نخستین مدرسه، یکی از مهم‌ترین دلایل ترک تحصیل این دانش‌آموزان در سنین پایین و همچنین افزایش نرخ بی‌سوادی است.

مقایسه جهانی
نرخ باسوادی زنان در قیاس با مردان از اختلاف ۲۴درصدی پیش از انقلاب به اختلاف ۲درصدی پس از انقلاب رسیده است. همچنین به‌گفته محمدزاده، ۸۰درصد سوادآموزان و آموزش‌دهندگان این سازمان را زنان تشکیل می‌دهند.
به‌گفته رئیس سازمان نهضت سوادآموزی این سازمان برای سوادآموزی به مهاجران هم برنامه‌هایی دارد و هم‌اکنون 10درصد از فعالیت‌ها صرف سوادآموزی به اتباع می‌شود. ایران در بین 10کشور منطقه، رتبه پنجمین کشور از نظر نرخ باسوادی را به‌خود اختصاص داده است. آذربایجان، قطر، ترکیه و کویت کشورهای پیشرو منطقه در نرخ سوادآموزی هستند.

از «اکابر» تا نهضت سواد آموزی
سازمان تعلیمات اکابر، نخستین سازمان رسمی کشور است که به سوادآموزی افراد بزرگسالی که از تحصیل جامانده‌اند، می‌پرداخت. البته مستندات تاریخی نشان می‌دهد پیش از این تاریخ هم‎، به‌صورت غیررسمی و درحالی‌که دولت برنامه منسجمی برای آموزش نداشت، سوادآموزی برای بزرگسالان در شیراز به‌صورت خودجوش و مردمی انجام می‌شد.
«اکابر» به افرادی اطلاق می‌شد که در زمینه تحصیل و سوادآموزی از همسالان خود عقب‌تر بودند. با تشکیل این سازمان در سال 1315اکابر هم در کلاس‌های درسی که بعدازشهرها برای آنها تشکیل می‌شد، شرکت می‌کردند تا به خیل باسوادان بپیوندند.سازمان آموزش سالمندان، سازمان آموزش بزرگسالان، کمیته ملی پیکار جهانی با بی‌سوادی، سازمان جهاد ملی سوادآموزی و سازمان نهضت سوادآموزی نام‌هایی است که این سازمان از ابتدای تشکیل تا‌کنون به‌خود گرفته است. طبق اعلام رئیس سازمان نهضت سوادآموزی نرخ بی‌سوادی در اواخر دوره پهلوی در ایران 50درصد بود.