رئیسی میخواهد فاصله دولت و ملت را کم کند
کارکرد سفرهای استانی رئیس جمهوری در گفتوگوی شهروند با عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی
هر هفته سفر به یک استان؛ این روندی است که رئیس جمهوری منتخب برای آگاهی از وضعیت مردم اتخاذ کرده است. یک آخر هفته به غرب کشور می رود، هفته بعد راه شرق را در پیش می گیرد و در این میان با مردم به صحبت می نشیند و از مسائل آنها آگاهی می یابد. شیوهای که هم مایه امید شده و هم انتقادهایی را برانگیخته است.
امیرحسین احمدی| منتقدان می گویند رئیس دولت باید در مرکز فرماندهی بنشیند و کشور را مدیریت کند. اما موافقان این رویه می گویند آگاهی مستقیم از زندگی مردم نیز می تواند در فرآیند تصمیم گیری ها اثرگذار باشد. با همه اینها اما پرسش اینجاست که سفرهای استانی دقیقا تا کجا می تواند کارویژه های نهاد دولت را پیش ببرد؟ براساس چه ضرورتی شکل گرفته و چقدر می تواند در شرایط فعلی کشور راهگشا باشد؟
پرسش هایی که ما را واداشت تا سراغ سیدجواد میری، جامعه شناس و عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برویم و با او در این باره به سخن بنشینیم.
میری معتقد است که سفرهای استانی در کوتاه مدت نتایج مثبتی را برای کشور در پی خواهد داشت، اما نفس سفرکردن نمی تواند دولت را به سرمنزل مقصودش برساند. قسمت اول از گفت و گوی «شهروند» با سیدجواد میری را در ادامه می خوانید.
رئیس جمهوری با شعار « دولت مردمی» در انتخابات شرکت کرد و پس از پیروزی نیز به مردم اعلام کرد که دولتی مردمی را بر سرکار آورده است و در این مدت نیز تلاش دولت بر این بود که این شعار را به طور عملی نشان دهد. یکی از مصادیق این کار سفرهای استانی است. سفرهای استانی ریشه در چه نگرشی دارد؟
تا جایی که من می دانم این سفرهای استانی از زمان آقای احمدی نژاد به صورت یک سنت در دستگاه اجرایی شکل گرفت و اینطور معنا شد که دولت خوب، دولتی است که سفرهای استانی برود و رئیس آن در استان های مختلف حضور پیدا کند. به نظر می رسد که در میان همین دوران سفر استانی رئیس جمهوری به مثابه یکی از شاخصه های کارآمدی دولت تلقی شد. البته این نکته هم هست که آقای احمدی نژاد خلق الساعه به این نتیجه نرسید و ماجرای سفرهای استانی پیشینه ای هم داشت، اما باید بگوییم این روند در دولت احمدی نژاد تسریع و تعمیق شد و بسط پیدا کرد.
با این حال، سفرهای استانی را گاهگاه در تاریخ دولت آقای خاتمی نیز می بینیم و در دولت آقای هاشمی هم چنین روندی بوده است. حتی مسئولان رده بالا در دوران جنگ هم به برخی استان های مرزی که در معرض بمباران بودند، سر می زدند تا نشان دهند حضور دارند و با مردم هستند.
به نظر می آید یک مولفه مهم درباره حضور روسای جمهوری این است که بخواهند نشان دهند مردمی هستند. یعنی تلاش کنند کنار مردم باشند. چه در جنگ باشد، چه در افتتاح پروژه ها و چه در حل و فصل معضلاتی مثل کم آبی یا سوختن جنگل ها یا فرونشست زمین و چیزهایی مشابه که گریبان کشور را گرفته اند.
به هر حال تفسیر اینگونه است که سفر استانی یکی از شاخصه های مردمی بودن است. در دولت آقای رئیسی هم تلاش بر این است که نشان دهیم دولت، دولت چابکی است و دولت کهنسالان نیست. این را هم می شود با نگاه به وزرا دید. میانگین سنی آنها نسبت به دولت قبلی پایین تر آمده است. دولت می خواهد نشان دهد که چابک و جوان است و اعضای آن برآمده از نسل دوم یا سوم انقلاب هستند و به گونه ای در جهت بیانیه گام دوم انقلاب رهبری.
با این حال، اینجا سوالی پیش می آید. آیا واقعا کارآمدی و مردمی بودن دولت ها به حضور میدانی رئیس جمهوری در اقصی نقاط کشور است؟ این حضور و جوان سازی دولت به اهداف ذاتی آن کمک می کند؟
هنوز وقت آن نرسیده است که پاسخی متقن به این پرسش دهیم، از آن رو که یک سال هم از عمر دولت نگذشته است. هنوز نمی توان تعیین تکلیف کرد؛ این دولت تازه مستقر شده است.
اما جدای از این؛ کمی فاصله بگیریم از دولت ها و اشخاص و از مقام نظریه نگاه کنیم تا قدرت مقارنه و تطبیق بیابیم.
دولت یک پدیده صرفا ایرانی نیست. آنچه که می گوییم state که مراد از آن حاکمیت است، عمری بیش از دو قرن دارد. این پدیده در ایران نیز از نیمه دوم ناصری آرام آرام شروع به شکل گیری کرد.
اگر از این منظر نگاه کنیم که پدیده دولت، پدیده جهانی است و این پدیده جهانی در همه کشورهای مختلف هم هست، آنگاه این سوال پیش می آید که شاخصه دولت های کارآمد چیست و دولت چابک و کارآمد به چه دولتی گفته می شود؟
چالاکی و کارآمدی در توانایی های فردی یک نفر می تواند وجود داشته باشد، اما قطعا معنایی متفاوت از دولت یا به عبارتی سازوکار دستگاه های حاکمیت دارد. فرض کنید میگویند دستگاه قضا چابک است و علت آن این است که رئیس قوه قضائیه در سفر اخیرش به یکی از استان ها توانسته 800 پرونده قضائی را بررسی کند.
امروز کسی اینگونه به کارآمدی نمی نگرد. سازوکارهایی در دنیای امروز تعریف شده است تا چالاکی را بسنجند. من البته نمی خواهم به همه آنها اشاره کنم. با این حال، کسانی که اهل فن هستند، می توانند با رویکرد تطبیقی بگویند این چالاکی در سوییس چطور معنا می شود. در گامبیا چطور است و در ایران چطور؟ از سوی دیگر قرار نیست برای همه رویه ها و روندها دائم بخواهیم در حال ابداع باشیم.
اگر بر جریان این سفرها و این نوع رویکردها استراتژی حاکم باشد، می تواند در یک بازه زمانی کوتاه ثمره دهد. اما چه ثمره ای؟ در دوره دوم دولت آقای روحانی اتفاقی افتاد و آن اتفاق این بود که دستگاه دولت از ملت انفصال پیدا کرد. انگار دولت برای خود سیر می کرد و ملت هم برای خودش. دولت آقای رئیسی می خواهد این انفصال را به گونه ای ترمیم کند و نیاز دارد که در فضای عمومی جامعه این حس را القا کند که ما حضور داریم و می خواهیم اتصال را برقرار کنیم. به همین علت می بینیم که ایشان در سفرهای استانی از چادر عشایر گرفته تا خانه های روستاییان می روند و با مردم به سخن می نشینند. این امر در کوتاه مدت بر مردم اثر مثبت می گذارد، اما در دوره بلندمدت هشت ساله نمی تواند این کار را کند.
چطور؟ یعنی رئیس جمهوری باید سفرهای خود را متوقف کند؟
نه؛ منظور این نیست. می توان اینطور برنامه ریزی کرد که مثلا در سال اول استان های کل کشور را برویم و ببینیم مدیریت هر استان به چه صورت است؟ مسائل آن چیست و چه ظرفیت هایی دارد. ناخودآگاه چنین سفرهایی باید بر این نکته تاکید کند که قرار نیست برویم و پرونده همین طور بسته شود و یک سری طرح افتتاح شده به دولت بعدی برسد. در این سفرها دولت می تواند بانک اطلاعاتی بسازد و این بانک به مثابه نقشه راه به کمک تصمیم گیری ها بیاید.
نکته بعد این است که دولت که به تازگی در ایران تاسیس نشده است. حتی با اینکه دو انقلاب رخ داده و سه حکومت هم عوض شده است، نسبتی بین این سه حکومت از نظر سازوکاری وجود دارد که به زبان جامعه شناسی سیاسی به آن می گویند دستگاه دیوانسالاری.
این نهاد دیوانسالاری سازوکاری برای پردازش اطلاعات برای خود درست کرده است. ما قرار نیست در برابر این دیوانسالاری دستگاهی درست کنیم، اما باید بدانیم این دیوانسالاری به جای آنکه مسائل را حل کند، ما را دچار چرخه های باطل می کند و باید آن را ترمیم کنیم.
کنار آن برنامه های اضطراری هم می گذاریم، اما باید یک نگاه نظام مند داشته باشیم و در نگاه سیستمی هم قرار است که افراد یک مشکل را با هم حل کنند و کسی نمی تواند به تنهایی این کار را انجام دهد.
در این باره فوتبال مثال خوبی است. شما بهترین فوتبالیست هم که باشید نمی توانید همیشه توپ را از دم دروازه بگیرید و بروید گل بزنید. تیم فوتبال اینطور شکل نمی گیرد، بلکه نیاز به این است که در فرآیندی جمعی مقصود حاصل شود.
حاکمیت نوین را اگر مانند بازی فوتبال به مثابه امری مدرن در نظر بگیریم، باید بگوییم اداره امور نیازمند تقسیم کار است. به زبان جامعه شناسان نیازمند جامعه ارگانیکی هستیم که در آن تفکیک و تقسیم کار رخ دهد. جامعه ای قوی متر است که تقسیم کار تا عمیق ترین بخش های آن صورت گرفته باشد. اگر این دولت بخواهد قوی تر و کارآمدتر باشد، باید این اصل اساسی مدنیت، یعنی تقسیم کار را نهادینه کند.ممکن است برخی بگویند تقسیم کار تاکنون در کشور اتفاق افتاده، اما نه تنها نتیجه ای نداده، بلکه کارکردی منفی نیز داشته است.
ممکن است ما این کار را کرده باشیم و مسئولیت ها به گونه ای ارگانیک تقسیم شده باشد، اما این ارگانیک بودن جواب نداده است. این مسأله برمی گردد به تصمیم گیری نهادی به نام دولت که اصل تقسیم کار را بر چه مبناهایی به اجرا درآورده است. وقتی از دولت صحبت می کنیم منظور دولت آقای رئیسی یا فردی دیگر نیست. مراد ما نهاد دولت در طول دهه های گذشته است.
فرض کنید می خواهیم فیلمبرداری کنیم. اگر فیلمبردار بخواهد فیلم بازی کند و بازیگر بخواهد کارگردانی کند، نتیجه یک افتضاح به تمام معنی خواهد بود. تقسیم کار باید درست و بر اساس معیار باشد. اگر این دولت میخواهد موفق باشد، باید تفکیک کار را بر اصل تخصص پیش ببرد، از بالاترین رده ها تا سازمان ها و نهادهای پایین دستی؛ چه در سطوح ملی و چه در سطوح محلی.
تقسیم کار باید براساس معیار مدنیت باشد و این یعنی حرفه ای بودن. نکته ای که بازمی گردد به همان بحث اساسی بین آقای بهشتی و بازرگان در اول انقلاب. آقای بهشتی می گفت اصل تقواست و آقای بازرگان هم اصل را بر تخصص می دانست. پس از یک دعوای مفصل آقای بازرگان گفتند شما اگر بخواهید خانواده خود را از اصفهان به تهران بفرستید و دو راننده در اختیار داشته باشید که یکی از آنها بی تقوا باشد و نماز یومیه هم به جای نیاورد، اما 20سال تجربه رانندگی بدون تصادف و گواهینامه پایه یک داشته باشد و دیگری فردی متدین باشد و نماز شبش ترک نشود، اما تجربه ای در رانندگی نداشته باشد، کدام را انتخاب می کنید؟
پس از این پرسش بود که آقای بهشتی گفتند من دیگر سخنی ندارم و آقای بازرگان مرا قانع کرد. پس از این شهید چمران صورت بندی زیباتری از این بحث ارایه داد. ایشان گفتند تعارضی میان تقوا و تخصص نیست، بلکه مسأله این است که اگر کسی تقوا داشته باشد، مسئولیتی را نمی پذیرد که در آن تخصصی ندارد.