سازه آهنی معروف و محبوب چهارراه استانبول تهران که از اولین آسمان‌خراش‌های پایتخت بود، پنج سال بعد از آتش‌سوزی و فرو ریزش دوباره زنده شده و جای خود را به یک سازه مدرن بتنی داده است.
راضیه زرگری- رفت‌وآمد تهران‌نشین‌ها در هفته‌های آخر اسفند ماه بیشتر از همیشه می‌شود؛ همه انگار به دنبال تمام‌کردن کارهای نیمه‌کاره سال‌شان هستند. مرکز شهر شلوغ‌تر؛ آدم‌ها میان بوق موتورها و ماشین‌ها می‌لولند. چهارراه استانبول شاید از همه جا شلوغ‌تر باشد. از میان دلالان ارز و دست‌فروشان سکه و اسکناس عتیقه که به سلامت می‌گذری، چند قدم به سمت بهارستان بروی در کنار سازه قدیمی و رنگ‌ورو رفته بازار کویتی‌ها، یک برج سفید مشبک بتنی با معماری مدرن، نگاهت را می‌دزدد؛ پلاسکو، اینجا پلاسکوی جدید است. نماد تهران نوین و معماری مدرن در پایتخت حالا بعد از پنج سال دوباره سرپا شده است. سازه آهنی معروف و محبوب چهارراه استانبول، مثل ققنوسی که در شعله های سرخ آتش می سوزد تا جان دوباره بگیرد،پنج سال بعد از ذوب‌شدن در آتش سوزی دیماه 95، حالا جای خود را به یک سازه مدرن بتنی داده است.
رئیس بنیاد مستضعفان جمعه 20 اسفند 1400 در مراسم افتتاح پلاسکو گفت: «اگرچه ما وظیفه ساخت مجدد آن را نداشتیم، اما به تنهایی و با صرف ۴۰۰میلیارد تومان، پلاسکو را دوباره ساختیم.»او افزود: «ما با ایمان این ساختمان را ساختیم، نه با چرتکه‌اندازی. علاوه بر این با وجود ۶۰۰ کسبه در پلاسکو، این ساختمان به نمادی از تولید در صنعت پوشاک تبدیل شده بود که در آینده نیز همین اتفاق خواهد افتاد.»
پایان تراژیک اولین آسمان‌خراش و ساختمان مدرن خاورمیانه
سی‌ام دی ماه 1395 بود که ساختمان 54 ساله پلاسکو دچار حریق مهیبی شد و بعد از سه‌ونیم ساعت گلاویزشدن آهن با آتش، فروریخت؛ در حالی که هنوز تعداد زیادی آتش‌نشان در حال مهار آتش‌سوزی در بیرون و داخل ساختمان بودند. آن روز تلخ را پایتخت‌نشین‌ها هیچ وقت فراموش نمی‌کنند؛ پایان تراژیک اولین آسمان‌خراش و ساختمان مدرن خاورمیانه. 16 آتش‌نشان در آن روز سرد زمستانی شهید شدند و 6 نفر از کارکنان ساختمان هم زیر آوار جان خود را از دست دادند.
پلاسکو 17 طبقه و با اسکلتِ فلزی ساخته شده بود؛ علاوه بر اینکه یکی از مهم‌ترین کانون‌های تولید و فروش پوشاک در تهران محسوب می‌شد، یکی از المان‌های هویتی تهران هم بود. پلاسکو با ۴۲ متر بلندی هنگام ساخت در سال 1341، بلندترین ساختمان تهران بود و در کنار ساختمان آلومینیوم از نخستین آسمان‌خراش‌های تهران محسوب می‌شد. سازهه فلزی ساختمان باعث شده بود برخی برای آن عمر 200ساله پیش‌بینی کنند؛ آتش بعد از 54 سال آن را از پای درآورد. درباره اینکه آتش‌سوزی چقدر به ساختار بنا آسیب زده و باعث فروریختن آن شده، فرضیه‌های زیادی گفته شد. ولی به هر حال پلاسکو با ساختاری کاملا مهندسی و برنامه‌ریزی‌شده، با آتش سه ساعته در خود فروریخت.
ابتدای 97 بود که جلسات متعدد با کسبه پلاسکو قوت گرفت تا کلنگ بازسازی برج معروف تهران قدیم زودتر به زمین بخورد. «نیمه اول همان سال به این نتیجه رسیدند که با کمیسیون ماده 5 شهرداری که ساختمانی در زمین فرو ریخته پلاسکو ساخته شود؛ 15 طبقه روز زمین و پنج طبقه زیر زمین. ساخت پلاسکوی 20 طبقه نهایتا به اجماع رسید.»
فرو ریزش پلاسکو در سال 95، حادثه‌ای به غایت تاثیرگذار بر بدنه جامعه ایران بود؛ داغی بر دل پایتخت که التیامش سال‌ها زمان می‌برد. روزها بعد از آتش گرفتن و فروریختن ساختمان، تلاش شبانه‌روزی برای پیداکردن اجساد و خروج آنها از آواری از فلز و خاک ادامه داشت. همه پای کار بودند، آتش‌نشانی، هلال‌احمر، شهرداری و اورژانس. رئیس‌جمهوری وقت دستور تشکیل هیأت ویژه گزارش ملی علت حادثه را صادر کرد. حرف و حدیث و حاشیه‌ها درباره چند و چون آتش‌سوزی هر روز بیشتر می‌شد و داغ خانواده‌های داغدار را تازه می‌کرد. نهایتا بررسی هیأت تعیین‌شده برای بررسی علت فرورختن این سازه عظیم اعلام کرد تشکیل‌نشدن تیم ایمنی در ساختار فرماندهی حادثه، ضعف اساسی در فرماندهی آتش‌سوزی پلاسکو قبل از ریزش بوده. کار از کار گذشته و آوار پلاسکو بر سر همه مردم و مسئولان وقت فرویخته بود. عملیات تخلیه پلاسکو تا روزها بعد از فروریزش، به‌صورت زنده از رسانه ملی پخش می‌شد. کار، شبانه‌روز ادامه داشت تا اینکه بالاخره بقایای پیکرهای جانباختگان از میان پلاسکوی آوارشده در ناباوری تهران بیرون آمد.
قرار بود پلاسکو 2 ساله ساخته شود
ساختمان پلاسکو که یکی از قطب‌های تولید پوشاک پایتخت و محل کسب بیش از 300 نفر بود تا مدت‌ها بعد از حادثه به حال خود رها شده بود. «فروریختن پلاسکو در سال 95 متاسفانه به یک بحران اجتماعی تبدیل شد. بنیاد مستضعفان در آن زمان به ریاست آقای سعیدی‌کیا برای حل این بحران اجتماعی پا به میدان گذاشت.» مهدی مقیمی، مدیرعامل شرکت رامون، زیرمجموعه بنیاد مستضعفان، پیمانکار و مجری ساخت دوباره ساختمان پلاسکو است. او در گفت‌وگو با «شهروندآنلاین» ار روند شروع بازسازی و ویژگی‌های این پروژه می‌گوید: «قرار اولیه بر این بود که بعد از اخذ پروانه، پلاسکو دو ساله ساخته شود. در ابتدا تصمیماتی بین معاون شهرسازی شهرداری تهران و ریاست بنیاد مستضعفان و دادستان تهران گرفته شد. ایده اولیه این بود که زمین ساختمان پلاسکو شمالی و جنوبی و پارکینگ مجاور برج، تجمیع شود و در زمینی به مساحت 9هزار و 500 متر یک ساختمان 10-8 طبقه ساخته شود تا کسبه جنوبی و شمالی پلاسکو دوباره بتوانند محل‌های کسب‌وکار خود را داشته باشند.»
ساختمان پلاسکوی سابق از دو بخش تشکیل شده بود؛ زمینی به مساحت هزار متر که به برج پلاسکو معروف بود و یک ساختمان شمالی به مساحت 3500 متر که پاساژ پلاسکوی تهران محسوب می‌شد. پاساژ پنج طبقه بود و برج قدیمی پلاسکو 15 طبقه. در حادثه 30 دی 95 فقط برج تخریب شد. دو بخش ساختمان پلاسکو مستقل از هم، به آتش و دود واکنش نشان دادند. ساختمان پنج طبقه شمال ثابت ماند و آسیب کلی ندید.
چرا میراث فرهنگی از ایده اولیه ساخت دوباره پلاسکو ایراد گرفت؟
حرف‌های اولیه برای بازسازی به سال 1396 برمی‌گردد؛ وقتی آتش پلاسکو سرد شده بود، ولی آتشی که به دل خانواده‌های داغدار و کسبه ساختمان و همه مردم تهران انداخته بود، هنوز گرم بود: «اواخر سال 96 بود که گفتند همین ایده را عملیاتی کنیم که حتی به مسابقه هم گذاشته شد.» اما و اگرها تازه شروع شده بود و همه چیز حکایت از این داشت که پلاسکو به این زودی‌ها جان دوباره نمی‌گیرد. «این تصمیم دو معارض داشت؛ از یک طرف کسبه شمالی می‌گفتند مغازه‌هایشان سالم است و می‌توانند با یک مقاوم‌سازی کسب‌وکارشان را از سر بگیرند. از طرف دیگر سازمان میراث فرهنگی اشکالاتی از پروژه گرفت.» اطراف پلاسکو چند بنای متعلق به میراث فرهنگی وجود دارد؛ کلیسای ژاندارک و ساختمان پیرنیا. «نهایتا از پروژه‌ای که قرار بود سه مجموعه را در قالب یک ساختمان تجاری واحد بسازد، ممانعت شد.»
تقریبا تمام کسبه پلاسکوی سابق در همان جایی که بودند، در ساختمان جدید این سازه معروف شهر تهران جانمایی شده‌اند. «یکی از مهم‌ترین فاکتورهایی که باید در روند ساخت در نظر می‌داشتیم، همین بود کسبه به هیچ عنوان جابه‌جایی عمودی نداشته‌اند؛ جابه‌جایی افقی شاید.»
یک سال دیگر هم از فروریزش پلاسکو گذشت و سال 1397 فرا رسید. تلی از خاک و آهن که با بنر بزرگی به یاد شهدای آتش‌نشان حادثه پلاسکو پوشانده شده، تصویر پیش‌روی چند ساله رهگذران چهارراه استانبول شده بود. خیلی از روزها مردمی که برای خرید و فروش ارز یا خرید لوازم خانگی، لوستر یا لباس به خیابان جمهوری می‌رفتند، جلوی پلاسکوی پایین‌آمده مات و مبهوت می‌ماندند و آه می‌کشیدند.
اوایل سال 97 بود که ساخت پلاسکوی 20 طبقه به اجماع رسید
ابتدای 97 بود که جلسات متعدد با کسبه پلاسکو قوت گرفت تا کلنگ بازسازی برج معروف تهران قدیم زودتر به زمین بخورد. «نیمه اول همان سال به این نتیجه رسیدند که با کمیسیون ماده 5 شهرداری که ساختمانی در زمین فرو ریخته، پلاسکو ساخته شود؛ 15 طبقه روی زمین و پنج طبقه زیر زمین. ساخت پلاسکوی 20طبقه نهایتا به اجماع رسید.»
پاییز 97 تصمیم ساخت پلاسکو به بنیاد مستضعفان ابلاغ و پروژه به مسابقه گذاشته شد. برنده ساخت دوباره پلاسکو، ماه اول زمستان 97 مشخص شد. تقریبا دو سال از آتش‌سوزی می‌گذشت و پلاسکو به همان حالت مانده بود تا درباره سرنوشت آن سازه عظیم تصمیم‌سازی شود. «عملیات گودبرداری و اجرای پروژه تقریبا اسفند 97 و اوایل سال 98 کلید خورد.» دی ۱۳۹۹ اعلام شد که از اردیبهشت ۱۴۰۰ پلاسکوی تازه، کارش را آغاز می‌کند. با این حال، آن چیزی که به عنوان ساختمان اصلی برج برای در اختیار قرار دادن به کسبه پلاسکو قرار بود آماده شود، شهریور 1400 تکمیل شد. «احداث ساختمان پلاسکو تقریبا دوسال‌ونیم زمان برد.»
نمایی ساخته‌شده بر اساس هنر تجسمی که بر 16 پایه درهم‌تنیده استوار است، در طبقه اول قرار داده شده؛ قرمز رنگ است و در میانه‌اش نام 16 شهید آتش‌نشان حادثه پلاسکو حک شده. در ورودی قسمت شمالی طبقه اول پلاسکوی جدید این المان فرهنگی خودنمایی می‌کند. «هر طبقه را به نام یک شهید آتش‌نشان نام‌گذاری کرده‌ایم؛ 16 شهید در 16 طبقه جانمایی شده‌اند.»
دوسال‌ونیم برای ساخت برجی 20 طبقه در مرکز شهر تهران، زمان قابل قبولی است. «حتی می‌توانستیم در مدت زمان کمتری هم این کار را به اتمام برسانیم، ولی با وجود وضعیت ترافیکی تهران و درگیری سراسری با همه‌گیری کرونا، در پایان کار می‌توانیم نمره قبولی به خودمان بدهیم.» تقریبا تمام کسبه پلاسکوی سابق در همان جایی که بودند، در ساختمان جدید این سازه معروف شهر تهران جانمایی شده‌اند. «یکی از مهم‌ترین فاکتورهایی که باید در روند ساخت در نظر می‌داشتیم، همین بود. کسبه به هیچ عنوان جابه‌جایی عمودی نداشته‌اند؛ جابه‌جایی افقی شاید.»
سازه‌ای بتنی، مشبک و سفید
سازه آهنی معروف و محبوب چهارراه استانبول، پنج سال بعد از ذوب‌شدن در آتش، حالا جای خود را به یک سازه مدرن بتنی داده است. با نمایی مدرن، مشبک و سفید. «پلاسکوی جدید، علاوه بر مدرن‌بودن سبک، نما و داخل، یکسری مشخصه‌های متمایز نسبت به ساختمان قدیم دارد.» المان‌های یادبود شهدای آتش‌نشان حادثه 30 دی ماه 95 مهم‌ترین وجه تمایز فرهنگی و اجتماعی پلاسکوی جدید است. «مجموعا 22 نفر در آتش‌سوزی پلاسکو جان باختند که 16 شهید آتش‌نشان در میان آنها بودند. از همان ابتدای راه، گنجاندن ایده‌هایی برای یادبود این عزیزان مورد توجه بود.»
همین که وارد پلاسکوی جدید می‌شوی، سمت راست المان نام‌ها و تصاویر 16 آتش‌نشان، آن روزهای تلخ را یادآوری می‌کند. خیلی‌ها قبل از اینکه پاساژگردی را شروع کنند، چند دقیقه‌ای به عکس قهرمان‌های ملی نگاه می‌کنند. به علاوه نمایی ساخته‌شده بر اساس هنر تجسمی که بر 16 پایه درهم‌تنیده استوار است، در طبقه اول قرار داده شده؛ قرمزرنگ است و در میانه‌اش نام 16 شهید آتش‌نشان حادثه پلاسکو حک شده. در ورودی قسمت شمالی طبقه اول پلاسکوی جدید این المان فرهنگی خودنمایی می‌کند. «هر طبقه را به نام یک شهید آتش‌نشان نام‌گذاری کرده‌ایم؛ 16 شهید در 16 طبقه جانمایی شده‌اند.»
روایت ضررهای مالی کلان و بعضا ورشکستگی ساکنان و مغازه‌داران پلاسکو بعد از آتش‌سوزی، موضوع گزارش‌های اجتماعی زیادی بود. امروز که پلاسکوی جدید ساخته شده، آیا همان کسبه سابق دوباره برگشته‌اند؟ مقیمی توضیح می‌دهد: «پلاسکو به یک برج 16 طبقه فوقانی و چهار طبقه زیر زمین تفکیک شده است؛ 16 طبقه فوقانی تماما در اختیار کسبه قرار گرفته است.»
پایبندی به معماری ایرانی-اسلامی در ساخت پلاسکو
سیصدوسه کاسب و مغازه‌دار واحدهای تجاری خود را بعد از دوسال‌ونیم انتظار تحویل گرفته‌اند تا دوباره به کاسبی قدیم‌شان رونق را برگردانند. یکی از مباحث حقوقی که در این پروژه مطرح بود جابه‌جانشدن مغازه‌های کسبه در طبقات بود. مثلا اگر قبل از فروریزش در طبقه دهم 20 مغازه فعال بود، پروژه فعلی هم دقیقا همان تعداد واحد تجاری را برای تحویل به کسبه آماده کرده است. «تقریبا 44 واحد تجاری هم از طبقه منفی 2 تا منفی 5 ساخته شده تا بنیاد مستضعفان بخشی از هزینه‌های خود را جبران کند. عملیات ساخت شهریور ماه امسال به اتمام رسید؛ این فاصله 6 ماهه تا افتتاح رسمی پلاسکو برای این بود که فکر کردیم بهره‌برداری بدون حضور کسبه لطفی ندارد.»
بیستم اسفند 1400، پلاسکوی جدید به سبک و سیاق سازه‌ای مدرن، ایمن و مقاوم و البته با المان‌هایی یادآور پلاسکوی سابق مثل همان بازشوهای میانی به بهره‌برداری رسید. بنای پلاسکو از منظر معماری و هویت شهری نسبت به ساختمان سابق متفاوت است. «نما دو پوسته اجرا شده و از مصالح نوینی ساخته شده که ترکیب بتن و شیشه است. با پوشش نانو تا در بلندمدت حداقل آلودگی را به خود جذب کند.»
در نماهای قدیم معماری ایرانی-اسلامی، آجرهای نما را طوری مشبک طراحی می‌کردند که در روز نور به داخل سازه بتابد و در شب برعکس؛ نور از داخل به بیرون انعکاس پیدا کند و نمای شکیلی به ساختمان بدهد. معمار پلاسکو هم بر این ایده پایبند بوده است. «برای اینکه به سبک ایرانی-اسلامی پایبند باشیم، از طرح فخر و مدین در ساختمان پلاسکو استفاده کرده‌اند.»
یک سازه ممتاز از لحاظ ایمنی در تهران
پلاسکوی جدید 347 مغازه دارد؛ پروژه در 20 طبقه اجرا شده است. «از ویژگی‌های فنی و ممتاز پروژه پلاسکو می‌توانیم به داشتن پنج دستگاه آسانسور، 16 دستگاه پله‌برقی، سیستم گرمایش و سرمایش هم به صورت چیلر و هواساز و موتورخانه مرکزی اشاره کنیم.»
ایمن‌نبودن پلاسکوی فلزی که در 54 سالگی بیش از چند ساعت در آتش دوام نیاورد و فروریخت، یکی از مباحث مهمی بود که بعد از حادثه درباره‌اش گفته شد. اینکه علت آتش‌سوزی چه بود و چرا پلاسکو در خود فروریخت؟ «ساختمان فعلی پلاسکو به لحاظ ایمنی جزو ساختمان‌های ممتاز در تهران است؛ سیستم اعلام حریق هوشمند و سیستم آبرسان هوشمند به صورت کامل در ساختمان اجرا شده است.»
پلاسکوی فعلی در 9 طبقه شمالی بازشوی میانی دارد. «یکی از چالش‌های ما در حین ساخت، مدیریت دود و الزام آتش‌نشانی در این سازه بود که نهایتا به پرده‌های ضدحریق و پرده‌های ضددود برای بازشوی میانی رسیدیم.» حالا دیگر آتش نمی‌تواند پلاسکو را تهدید کند. هر کدام از سیستم‌های هشدار ضدحریق که به صدا دربیاید، پرده‌های ضدحریق باز می‌شود، بازشوی میانی ساختمان را می‌بندد تا دود و آتش در مرکز ساختمان منتشر نشود. راهروهای اضطراری نیز به درهای ضدحریق مجهز است.
پلاسکوی جدید 347 مغازه دارد؛ پروژه در 20 طبقه اجرا شده است. «از ویژگی‌های فنی و ممتاز پروژه پلاسکو، می‌توانیم به داشتن پنج دستگاه آسانسور، 16 دستگاه پله‌برقی، سیستم گرمایش و سرمایش هم به صورت چیلر و هواساز و موتورخانه مرکزی اشاره کنیم.»
علاوه بر همه این سیستم‌ها پلاسکوی 20 طبقه، در همه طبقات فوقانی دو در روی بدنه ساختمان طراحی شده که به خیابان باز می‌شود. «امیدواریم هیچ وقت حادثه‌ای پیش نیاید، ولی این درها برای تخلیه اضطراری مردم از طبقات در مواقع آتش‌سوزی پیش‌بینی شده است.»
باند فرود بالگرد بر بام پلاسکو
نمای شهر از بام پلاسکو دیدنی‌تر می شد اگر دود تهران کمتر بود. در بام پلاسکو سطحی برای فرود بالگرد طراحی شده است. هیاهوی رفت‌وآمد مردم در روزهای آخر سال از ارتفاع برجی به بلندای پلاسکو به وضوح دیده و شنیده می‌شود. «هلی‌پد اضطراری بر بام پلاسکو ساخته شده تا در مواقع اضطرار حاضرین در برج با خطر مواجه نشوند.»
