جای خالی باران در کویر

یکسال از وداع تلخ با دکتر پرويز كردواني،پدر کویرشناسی ایران گذشت

بسیاری از پیش بینی های علمی دکتر كردواني درباره وضعیت خشکسالی در ایران و اینده بحران آب در مناطق مختلف کشور به تدریج رنگ واقعیت به خود می گیرد اگرچه متاسفانه راه حل های ارائه شده توسط وی هنوز آنچنان که باید در طراحی و اجرای سیاست های راهبردی مقابله با این بحران ها مورد توجه واقع نشده است

به گزارش شهروند آنلاین؛ یکسال از وداع تلخ با پدر کویرشناسی ایران و دارندهٔ مدال ملی و نشان دانش  و چهرهٔ ماندگار گذشت. مردی که اندیشه ها و نظریاتش می توانست موثر در بحران خشکسالی کنونی در کشور باشد. بسیاری از پیش بینی های علمی وی درباره وضعیت خشکسالی در ایران و اینده بحران آب در مناطق مختلف کشور به تدریج رنگ واقعیت به خود می گیرد اگرچه متاسفانه راه حل های ارائه شده توسط وی هنوز آنچنان که باید در طراحی و اجرای سیاست های راهبردی مقابله با این بحران ها مورد توجه واقع نشده است.

دکتر پرويز كردواني متولد 1310 در روستاي مندولك گرمسار بود. پدرش حسينعلي بلوكباشي از ملاكان منطقه بود. پرويز نوجوان تحصيلات ابتدايي را در دبستان داراب ريكان و دوره متوسطه را به قول قديميها تا كلاس 9 در دبيرستان آفتاب گرمسار ميگذراند. پس از آن به تهران می آید و ديپلمش را از دبيرستان رازي كه آن ايام به مدرسه فرانسويها مشهور بود ميگيرد. كردواني پس از پايان تحصيلات متوسطه براي ادامه تحصيل به آلمان ميرود و مراتب تحصيلياش را تا اخذ درجه دكتراي رشته عمران كوير طي ميكند. او براي انجام پروژه پايان تحصيلياش يك تن از خاكهاي كويري ايران را به آلمان ميبرد و با كسب رتبه اول در ميان تمامي دانشجويان اين رشته سال 1966 دكترايش را دريافت ميكند و مورد تشويق مقاماتي در آلمان و ايران نيز قرار ميگيرد.

پس از بازگشت به ايران به عنوان اولين عضو هيأت علمي دانشكده جديدالتاسيس كشاورزي اروميه استخدام ميشود و پس از 2 سال تدريس در اين دانشكده در سال 1347 به گروه آموزشي جغرافياي دانشگاه تهران انتقال مييابد. در همين سالهاست كه او مطالعه ميداني خود روي مناطق كويري ايران را با جديت فراوان دنبال ميكند و اكتشافات منحصر به فردي در ارتباط با جغرافياي طبيعي بيابان لوت ايران دست مييابد. از آن جمله است اصرار به مدعاي گرمترين نقطه كره زمين در بيابان لوت ايران و اثبات آن. همراه وی دكتر ستوني كه در آن زمان رئيس مؤسسه جغرافياي دانشگاه تهران و هياتي از دانشگاه پاريس نيز در بيابان لوت تحقيق ميكردند و موفق به اثبات اين فرضيه شدند كه كوير لوت از هر نقطه ديگر كره زمين گرمتر است. او ميگويد: «البته استراتيل زاور كه يكي از جغرافيدانان مشهور بود قبل از ما در مورد لوت تحقيقاتي انجام داده بود ولي اينجا را به عنوان گرمترين نقطه زمين معرفي نكرده بود و آنچه كه وي گزارش كرده بود با آنچه كه ما ثابت كرديم از نظر گرماي اين منطقه تفاوت فاحشي داشت. تا آن زمان تصور ميشد گرمترين نقطه زمين دره مرگ آمريكا يا رب الخالي عربستان است كه بعد معلوم شد كوير لوت است. در بعضي از نواحي آن كه ما پژوهش كرديم حتي آثار حيات هم وجود نداشت. حتي يك باكتري هم وجود نداشت كه البته اين را ثابت كرديم. بنابراين ميتوان گفت كوير لوت، كره ماه زمين است!»

وی مجموعه تحقیقاتش در آن سالها را اینگونه روایت می کند:” در ابتدای ورود به دانشگاه تا سال ۱۳۵۱ (۵ سال)، هر سال دو ماه  دانشگاه را رها می کردم. هیأتی که از فرانسه می آمد به تحقیق در بیابان لوت مشغول می‌شدم. هر سال از یک  سمت وارد این بیابان می‌شدیم تا اینکه همه بیابان را قدم به قدم جستجو کردیم با ماشینش، شتر، هلی‌کوپتر و هر وسیله دیگری که امکان داشت در طول این ۵ سال ۱۳۰۰۰ کیلومتر را پشت سر گذاشتم تا این که ثابت کردیم بیابان لوت گرمترین نقطه کره زمین در برابر سردترین نقاط آن (قطبها) است. کتابها و مقالات زیادی نیز در مورد همین اکتشاف منتشر کردم.

سپس مرکز تحقیقات کویری را بنیان گذاشتم ( ۱۳۵۴) و هنگامی که ریاست آن را بر عهده گرفتم به تمامی دانشجویان ابلاغ کردم که امکانات ویژه‌ای در اختیار دانشجویان قرار خواهند داد که تزشان را در مورد کویر و بیابان انجام دهند بنویسند و در همین راستا بیش از ۱۰۰ پایان نامه در مورد بیابان تعریف شد اقدام دیگر تعمیر کاروانسراها بود از جمله  کاروانسرای حجبت که در ۷۰ کیلومتری شمال ساوه قرار دارد و کاروانسرای مرنجاب در کنار دریاچه نمک که آن را به پایگاه تحقیقاتی استاد و دانشجو تبدیل کردم. در حقیقت این کاروانسرا، آزمایشگاهی شده بود که گیاهان و جانوران بیابان در آن نگهداری می شدند. البته این کاروانسراها بعد از انقلاب تبدیل به اماکن توریستی شد.”

پرويز كردواني معتقد بود بايد از منابع انرژي به منزله ميراث طبيعي ايران حفاظت كرد: «ميراث طبيعي به جاي مانده در ايران به لحاظ انرژيهاي تجديد شونده، شامل نور خورشيد، باد و خاك بسيار غني است. وجود بيابان لوت و انرژي گرمايي نهفته در آن، مزيت بزرگي براي ايران محسوب ميشود. زماني كه در سال 1354 پروفسور «پرتر»، شيميدان انگليسي به ايران سفر كرد، در مورد منبع عظيم انرژي بيابان و كوير گفت، نور خورشيد در هر متر مربع از كوير و بيابان ايران ميتواند لامپي معادل 250 ولت را روشن كند.

دکتر کردوانی درباره کمبود آب و سیاست‌های غلط آبی در ایران بارها هشدار داده و گفته بود ۵۰ سال دیگر ایران، هیچ آب سطحی و زیرزمینی نخواهد داشت. به عقیده وی ساخت چاه‌های نفت و خشک شدن تالاب‌ها و باتلاق‌ها و دریاچه‌هایی چون طشک و بختگان از عوامل پدیدآورنده ریزگردهای داخلی هستند. وی راهکار جلوگیری از توفان ریزگردها را در ترکیب مخلوطی از آب (۵۰ درصد)، رس (۳۵ درصد) و ماسه (۱۵ درصد) می‌دانست که از طریق ترکیب آنها می‌توان بتن شنی ماسه‌ای تولید و در کانون‌های شن و ماسه پاشیده شود. انتقال آب دریای خزر به استان سمنان موضوع دیگری بود که وی بارها آن را امری  سیاسی و نه کارشناسی عنوان می کرد و بر این باور بود که برنامه‌های انتقال آب دریای خزر به سمنان و پروژه انتقال آب خلیج فارس و دریای عمان به خراسان جنوبی و رضوی مشکل کم‌آبی در کشور را رفع نمی کند.

دکتر پرویز کردوانی در ۲۷ مرداد ۱۴۰۰ چشم از جهان فروبست. از وی بیش از ۲۰ جلد کتاب نظیر «خشکسالی و راههای مقابله با آن در ایران»، «مسائل و منابع آب در ایران»، «از شهرداد تا ده سلم»، «اثر انسان و عوامل طبیعی در پیشروی بیابان لوت» و ده‌ها مقاله علمی به زبان‌های فارسی، انگلیسی و آلمانی و مجموعه قابل تأملی از سخنرانی‌ در مجامع علمی داخلی و خارجی به جای مانده است.

بسیاری از پیشبینی های علمی وی درباره وضعیت خشکسالی در ایران و اینده بحران آب در مناطق مختلف کشور به تدریج رنگ واقعیت به خود می گیرد اگرچه متاسفانه راه حل های ارائه شده توسط وی هنوز آنچنان که باید در طراحی و اجرای سیاست های راهبردی مقابله با این بحران ها مورد توجه واقع نشده است.

در ادامه بخش هایی از گفتگوهای وی را به عنوان شاهدی بر این مدعا مرور می کنیم:

–  ۳۷ صفحه آخر کتاب «خشکسالی و راههای مقابله با آن در ایران»، در مورد راه‌های عملی مقابله با کویر است و در این بخش با تمام اقدامات و طرح هایی که هدف آن تغییر وضعیت آب و هوای کشور است، مخالفت کرده ام و البته دلایل  مخالفتم را نیز ذکر کرده ام. همچنین طرح باران مصنوعی که در یزد پیاده می شود را به نقد کشیده ام زیرا کل میزان بارندگی این استان سالیانه از ۶۰ میلی متر نیز تجاوز نمی کند و شاید در سال هم ابری که باران زا باشد در آسمان رویت نشود که هزینه بارور کردن نیز بسیار بالاست و اصلاً اقتصادی نیست. بنابراین در یزد و مناطقی مانند آن باید از همین بارندگی سالیانه استفاده درست نمود و شیوه‌های صرفه‌جویی را آموزش داد.

–  تصمیم گرفتند که از گیلان برای تهران آب بیاورند برای همین سد طالقان را ایجاد کردند آبی که باید توسط مردم شمال برای برنج کاری استفاده شود، به تهران انتقال داده می‌شود. فقط مانده از چالوس برای تهران آب بیاورند. به خاطر کمبود آب تهران به آب زیرزمینی روی آورده‌اند. قدم به قدم در تهران چاه زده‌اند. در همین دانشگاه تهران 5چاه حفر شده است و چندین حلقه چاه در پارک ملت در حالی که این چاه‌ها تغذیه نمی شوند زیرا پشت بام‌ها آسفالت است. خیابان‌های آسفالت است و کف جوبها سنگفرش شده است و به همین علت آب باران نمی تواند به سطح زمین نفوذ کند. پس از بارندگی تبدیل به سیل می‌شود و باعث پایین رفتن سطح شهر می شود مثل آنچه در بانکوک رخ داد. در آنجا چون چاه زیاد حرف شده بود، سطح خیابان‌ها ناهموار شده و زمین نشست پیدا کرده است و این باعث صدمه دیدن دوده آب و گاز می شود و یا در مکزیکوسیتی ساختمانهای یکی بعد از دیگری فرو می‌نشیند. در ایران نیز ممکن است کتابخانه های مرکزی دانشگاه تهران و یا موزه فرو بریزد و یا ساختمان‌هایی که توجه بدون به اصول استاندارد ساخته می شوند، ممکن است نشست پیدا کنند.

–  سدهایی نیز که آب تهران را تامین می‌کند تا ۲۵ سال دیگر پر از گل می شود چون از نظر اقتصادی امکان لایروبی ندارند. سیمان از محل عبور رودخانه ایجاد می‌شود و چون در حال حاضر بوده کرج یا جاجرود در دشت جریان ندارد تا ماسه تولید کنند وسالهاست که از همین ماسه های قبلی استفاده می‌شود. پس کشور در زمینه ساخت و ساز ساختمان نیز دچار مشکل خواهد شد و در آن زمان مردم چه باید بکنند؟ به کرج و ورامین می‌توانند بروند؟ نه زیرا آن شهرها زودتر از تهران تخلیه شده اند زیرا تهران از آب آنها استفاده می‌کند.

–  در حال وارد شدن به بحران هستیم. مثل جوانی که به سمت پیری می‌رود و هنوز باور ندارد که چیزی به نام پیری وجود دارد تا یک  بارندگی صورت می‌گیرد و سردکن می‌شود از شمال به من زنگ می‌زند که آقای دکتر، ما از کنار سد زنگ میزنیم سبد پر است سد پر باشد، آب سد متعلق به کرج شهریار و علیشاه عوض است. به تهران مربوط نیست، اما ما در تهران هیچ گاه احساس کمبود آب نمی کنیم هرجا که شیر آب را باز میکنی، آب است. اما در کرج یک باغ از آب رودخانه آبیاری نمی‌شود و کشاورزی همه این شهرها با آب چاه صورت می‌گیرد. روستای بوکه در کنار شهریار در سال۱۳۵۰ تمام باتلاق بود، اما الان خشک شده است زیرا در آنجا بیش از حد چاه حفر شده است. و آب ۷۰ متر پایین رفته است. در مناطق دیگر نیز وضعیت به همین گونه است. از ۱۹۶ کیلومتری تبریز  از زرینه رود برای تبریز آب آورده می‌شود و یا مشهد که آب در دشت‌های آن تمام شده است و یا زاهدان که از ۱۷۰ کیلومتر یعنی از سیستان که خودش نیز آب ندارد و از دریاچه هامون تغذیه می شود، آب انتقال می دهند.

–  باید توجه کرد که آب و هوا را به هیچ وجه نمی‌توان عوض کرد. بهترین کار کاستن از تمرکز جمعیت در تهران است. و بعد آگاهی دادن به مردم، باید به مردم گفت آبی که آنها مصرف می‌کنند آبی بوده که باید صرف پرورش گندم جو و برنج می گردیده است ولی ۷۰ درصد آن به فاضلاب تبدیل می‌شود. متاسفانه با انتقال آب به تهران جمعیت افزایش یافته و هوا آلوده شده است. جالب اینجاست که با همین آب، فضای سبز ایجاد می‌شود تا آلودگی کاهش یابد. درحقیقت آبی که باید در صنعت کشاورزی به کار رود تا کشور را از وابستگی نجات دهد، صرف چمن کاری می شود که حتی قدرت تصفیه کنندگی زیادی ندارد. در حالی که درخت هزار برابر چمن قدرت تصفیه کنندگی دارد. زیرا شاخ و برگ دارد. کار اساسی از بین بردن منبع آلودگی است و در درجه دوم آگاهی دادن به مردم از طریق تبلیغات و رسانه هاست.

–  مسئله دیگر در مورد آب  هدر رفتن  آب است. چهل سال است که لوله های آب تهران عوض نشده و این باعث می شود تا ۳۰ درصد آب تهران به حساب نیاید و به هدر رود. پس باید مردم را بیشتر با مسئله و بحران آب آشنا کرد. من نیز در این کتاب انواع روش های صرفه جویی در آب را بیان کرده‌ام.

– کویر پدیده منفی نیست. امروزه کارخانجات از این کویرها نمک تولید می‌کنند. زمانی کویر باعث بدبختی بود زیرا شغل اکثریت مردم کشاورزی و دامداری بود و این زمین‌ها برای کشاورزی مناسب نبود. اما امروزه انواع نمک ها از کویر استخراج می‌شود. نوع دیگری است که او نیز وجود دارد که ازآن باروت تولید می‌شود و نیز با استخراج سولفات سدیم از کویر می‌توان صنایع مواد شوینده، شیشه سازی و کاغذ سازی را راه‌اندازی کرد و نیز با احیا کردن سولفات سدیم، سولفیت ایجاد می‌شود که با اضافه کردن آن به سنگ آهن باعث جدا شدن آهن از سنگ می شود و برای کارخانجات ذوب آهن بسیار مفید است. همچنین نمک در استخراج نفت کاربرد دارد. زیرا آب و نفت ابتدا مخلوط هستند و با افزودن نمک آب غلیظ شده و نفت بالا می‌آید.

البته کوه نیز نمک دارد اما نمک کوه تمام شدنی است ولی نمک کویر هیچ گاه تمام نمی‌شود و تجدید شونده است. علاوه بر این چربی ها جاذبه توریستی دارند. در کتاب «از شهرداد تا ده سلم» در مورد اینکه  بیابان لوت گرمترین نقطه زمین است، همانگونه که قطب شمال و جنوب سردترین نقطه زمین هستند، توضیح داده ام. در بیابان لوت، کوه های ماسه ای وجود دارد که ارتفاع آن ۴۷۵ متر است. در این کتاب ۲۳ مورد استفاده از بیابان کویر را بیان کردم که یکی از آنها اسکی روی ماسه است در حقیقت هر جا که ماسه وجود دارد، منبع درآمد دارد. در کویر می توان از وزش باد انرژی تولید کرد یا برای یخبندان و غیره از آنها بهره برد.

–  در حال حاضر مسئله آب در ایران در وضعیت بحرانی قرار گرفته است. ایران در نقطه‌ای از زمین قرار گرفته که از لحاظ آب بسیار فقیر است زیرا در عرض جغرافیایی قرار دارد که دارای فشار هوای زیادی است و سال های خشکسالی آن زیاد است و بر این اساس از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌شود. کتاب ((مسائل و منابع آب در ایران)) به طور کلی در مورد آب های سطحی است و در جلد اول آن توضیحاتی در مورد منابع آب آمده است.  جلد دوم نیز به آبهای شور اختصاص دارد. این کتاب بیان می کند که از آنجایی که جنس زمین شور است آب نیز شور شده است. به عنوان مثال در کاشان، سمنان و یا گرمسار نمی‌توان از آبهای زیرزمینی برای شرب استفاده کرد، زیرا بسیار شور است تا جایی که برای کشاورزی نیز مناسب نیست … در مورد آب های زیرزمینی قبل از هر چیز باید بگویم آب زیرزمینی برخی مناطق به طور کلی خشک شده است. چه بسیار روستاهایی که تخلیه شده، باغات آن خشک شده و درختان آن برای تبدیل به زغال از ریشه در آمده اند. در مناطقی مثل یزد و کرمان نیز باغات پسته در حال خشک شدن است، در حالی که پسته ۲۶ روز یکبار آب می خواهد و اگر نبود، ۷۲ روز یکبار، اما امکان آبیاری به این باغ ها حتی  72 روز یکبار نیز وجود ندارد، زیرا چاه های زیادی حفر شده و بیش از حد از آب‌های زیرزمینی برداشت شده است. این کار همچنین باعث خشک شدن قنات ها نیز گشته است. همچنین حفر چاه در مناطقی که نزدیک قنات بوده است، باعث شده آب های زیرزمینی شور شود. نیز حفر چاه باعث پایین رفتن سطح آب و از بین رفتن پوشش گیاهی و خشکسالی شده است.

–  متاسفانه این دید بین کارگزاران جامعه وجود دارد که دامدار را مسئول تخریب مرتع می‌دانند و بر اساس همین دیدگاه طرح تعادل دام و مرتع ارائه شده است و در این طرح چون گمان می‌رود تعداد دام در یک مرکز زیاد است، باید از منطقه خارج شود. در حالی که به اعتقاد من که از بچگی بادامدار ها زندگی کردم دامدار مرتع را از بین نمی‌برد.زیرا تمام زندگی اش از طریق دام می گذرد. دامدار مرتع دارد اما جایش کم است و گوسفندش زیاد. دولت نیز از طرف دیگر همه را تشویق می‌کند که دامداری کنند. پس مشکل مرتع بوجود می آید.

در کتاب مرتع، مسائل و راه‌حل‌های آن ابتدا، تعریف مرتع و عواملی که باعث از بین رفتن آن شده را بیان کرده ام که شامل برخی برنامه‌های عمرانی رژیم گذشته و فعلی است. بیشتر قسمت‌های شهر تهران درگذشته مرتع بود و حتی بسیاری از شهرک‌های صنعتی امروزه در گذشته مرتع بوده است. هنگامی که تعداد گوسفندان در یک مرتع افزایش یابد. در حالی که مساحت مرتع ثابت است. مشکل کمبود مرتع ایجاد می‌شود. پس از اولا باید مرتع را شناخت و به صورت علمی و بررسی کرد که آیا یک مرتبه تغییر شده است یا خیر. ظرفیت مرتبع باید به صورت دقیق بررسی شود و بعد تصمیم گرفت که آیا باید دام را از آن خارج کرد یا خیر. اما متاسفانه امروز بدون بررسی دقیق فوراٌ دام را از مرتع خارج می‌کنند و بر این اساس هنگامی که دام از مرتع بیرون رفت، به سراغ مرتع دیگری می‌رود که دام دارد و استفاده همزمان دو دسته دام از یک مرتع باعث نابودی آن می‌شود با این روند دامدار دام ها را می فروشد و به شهر مهاجرت می کند و به شغل‌های کاذب روی می آورد.

–  انسان تا به حال با محیط زیستش بسیار بد رفتار کرده است. تا مدتی قبل همه آلودگی هوا وآب مربوط به کشورهای پیشرفته دنیا بود. اما از وقتی ما نیز دارای کارخانجات شدیم و ماشین وارد کردیم محیط زیست ما نیز در معرض خطر قرار گرفت. اما امروزه کشورهای دنیا مانند سابق به طبیعت فشار نمی آورند. آب را آلوده نمی کنند و حتی در کارخانجات نیز دستگاه تصفیه نصب کرده اند تا از آلودگی آب جلوگیری کنند. ولی ما متاسفانه در حال ادامه دادن جریان آلوده کردن محیط زیست هستیم و اگر این روند ادامه داشته باشد نابودی همه مراتع جنگلها و آب‌ها قطعی خواهد بود.

//انتهای پیام

ارسال دیدگاه

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

از اینکه دیدگاه خود رو با ما در میان گذاشتید، خرسندیم.