معمای دریاچه
«شهروند» بررسی میکند؛ مقصر خشکی دریاچه ارومیه چیست؟ بیبودجه ماندن ستاد احیا، طرحهای نیمهکاره، تغییر اقلیم یا ...
دریاچه ارومیه به انتظار مرگ نشسته. شوردریا بعد از سالها به رخ کشیدن زیباییهایش، سایه مرگ را بالای سرش به نظاره نشسته. زمان به کام دریاچه نچرخیده و حالا باید برای وداع با شوردریا خود را آماده کرد. وداعی که هشدارهایش به سال 79 برمیگردد. رئیس اسبق سازمان حفاظت محیطزیست گفته بود از سال 79 سازمان محیطزیست از این هشدار گفته بود. اگرچه به گفته معصومه ابتکار گمان نمیرفت روند خشکی دریاچه ارومیه به این سرعت باشد. مرداد 92 بود که به هشدارهای خشکشدن دریاچه واکنشهایی نشان داده شد آن هم با تشکیل کارگروه نجات دریاچه ارومیه. 6ماه زمان برد تا برنامه 10ساله احیای دریاچه نوشته شود. البته دوسال طول کشید تا خبرها از تثبیت وضعیت دریاچه و توقف روند کاهش تراز آب بگویند؛ یعنی به وقت شهریور 95. در همان برهه معاون سابق امور تالابها در دفتر زیستگاهها و امور مناطق سازمان حفاظت محیطزیست از افزایش تراز دریاچه گفت. به گفته مسعود باقرزادهکریمی 44سانت در مهر 95 به تراز دریاچه نسبت به مهر سال 94 افزوده شده بود. آبان 98 بود که ستاد احیای دریاچه از هزینهکرد 9هزار میلیارد تومانی دولت برای اجرای پروژههای احیای دریاچه گفت. در همان برهه رئیس سابق سازمان حفاظت محیطزیست خبر خوشی برای مردم آذربایجانغربی داشت. خبر خوشی که خبر از احیای اکولوژیک دریاچه ارومیه تا سال 1406 داد. خبر خوشی که محقق نشد و دریاچه با خشکی بیسابقه دستوپنجه نرم میکند. تیر 1401 بود که خبرها از خشکشدن 95درصدی دریاچه گفتند. 13شهریور هم سازمان حفاظت محیطزیست از کاهش تراز سطح آب دریاچه به 1270.19 متر خبر داد.
به گزارش خبرنگارشهروندآنلاین؛ دریاچه ارومیه به انتظار مرگ نشسته. شوردریا بعد از سالها به رخ کشیدن زیباییهایش، سایه مرگ را بالای سرش به نظاره نشسته. زمان به کام دریاچه نچرخیده و حالا باید برای وداع با شوردریا خود را آماده کرد. وداعی که هشدارهایش به سال 79 برمیگردد. مرداد 92 بود که به هشدارهای خشک شدن دریاچه واکنشهای نشان داده شد آن هم با تشکیل کارگروه نجات دریاچه ارومیه. 6ماه زمان برد تا برنامه 10ساله احیای دریاچه نوشته شود. البته دوسال زمان طول کشید تا خبرها از تثبیت وضعیت دریاچه و توقف روند کاهش تراز آب بگویند؛ یعنی به وقت شهریور 95. آبان 98 رئیس سابق سازمان حفاظت محیطزیست خبر خوشی برای مردم آذربایجان غربی داشت؛ خبر احیای اکولوژیک دریاچه ارومیه تا سال 1406. خبر خوشی که محقق نشد و امروز دریاچه با خشکی بیسابقه دست و پنجه نرم میکند. تیر1401 بود که خبرها از خشک شدن 95درصدی دریاچه گفتند. 13شهریور هم سازمان حفاظت محیطزیست از کاهش تراز سطح آب دریاچه به 1270.19 متر خبر داد.
حالا در مهر 1401 رئیس هیات تحقیق و تفحص از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه میگوید، وضعیت دریاچه ارومیه خوب نیست. روحالله متفکرآزاد گفته امیدواریم کمتر از یکسال آینده به تراز هیدرولوژیک در دریاچه ارومیه برسیم. متفکرآزاد در واکنش به خبر صفر شدن ورودی دریاچه هم گفته؛ در اینباره با نمایندهای که این موضوع را مطرح کرده، صحبتی داشتم تا مستندات را ارائه کند؛ او گفت چنین چیزی نگفته. او این خبر را تکذیب کرد. متفکرآزاد گفته در حال پیگیری اجرای دو پروژه زاب و انتقال آب از سد کانیسیب هستیم. به اعتقاد او این طرح میتواند 650میلیون مترمکعب آب را تامین کند. «پروژه تصفیهخانههای تبریز و ارومیه به شهرستانها رو به اتمام است. با تمام شدن این پروژهها نزدیک به 150 تا 200 میلیون مترمکعب انتقال آب صورت میگیرد.» به باور متفکرآزاد رسیدن به تراژ اکولوژیک دریاچه ارومیه به مدیریت کشاورزی و مدرنسازی آبیاری کشاورزی و داشتن برنامه میانمدت نیاز دارد. بنابراین به زودی به تراز هیدرولوژیک میرسیم. اما دستیبابی به تراز اکولوژیک در فاصله چند ساله میسر خواهد شد.
رئیس سازمان حفاظت از محیطزیست بر این باور است که مدیریت منابع آب حوضه دریاچه ارومیه برای جلوگیری از خشکی دریاچه بسیار ضروری است. علی سلاجقه معتقد است طی سالهای اخیر اقدامات خوبی برای جلوگیری از کاهش آب این دریاچه انجام گرفته است. «نیاز داریم متولیان امر، بیش از پیش تلاش کنند. برای تکمیل طرحهای شبکه فاضلاب شهرهای حاشیه دریاچه ارومیه حدود ۴۵۰ میلیارد تومان اعتبار مورد نیاز است که در صورت تخصیص و اجرایی شدن این طرحها، پساب فاضلابها به این دریاچه رهاسازی خواهد شد.»
زنگ خطری که شنیده نشد!
شوردریا 780کیلومترمربع وسعت آب به خود میبیند و حجمش حدود یکمیلیارد مترمکعب است. سایه مرگ بر سر دریاچه شور جولان میدهد، هرچند هنوز مقدار آبی که به خود میبیند بیش از حجم آب ثبتشده به سال 1394 است.
حال شوردریا بحرانی است و کاهش بارندگیها و گفتن از پاییز خشک هم خبر از تشدید این بحران میدهد. دریاچه ارومیه؛ بزرگترین دریاچه خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ نمکی زمین حالوروز خوبی ندارد. دریاچهای که روزگاری در ردیف بیستوپنجمین دریاچه بزرگ جهان از نظر مساحت خودنمایی میکرد. اگرچه تصاویر ماهوارهای سال 2015 از کاهش 25 تا50درصدی مساحت دریاچه حکایت میکند. متهمان ردیف اول این کاهش مساحت، خشکسالی شناخته شده است. البته احداث بزرگراه روی دریاچه و استفاده بیرویه از منابع آب حوضهآبریز دریاچه هم بیتاثیر در این کاهش مساحت نبود. در گام بعدی کاهش بارش برف و باران در سالهای اخیر هم تاثیرگذار بود. اگرچه نباید از نظر دور داشت که احداث سد روی رودخانههای حوضههای آبریز این دریاچه هم به سهم خود در این مسأله نقش دارد. زنگ خطر دریاچه ارومیه از سالها پیش نواخته شد؛ از سال 74 تا 92. سالهایی که رفتار کاهش تراز دریاچه کاملا مستقل از میزان بارش سالانه حوضه آبریز بود. تغییراتی که از سال 93 تا 99 روند کاهشی به خود دید.
هزینهکرد 6هزار میلیارد تومانی!
«تغییر اقلیم؛ مشکل اصلی دریاچه ارومیه و دریاچههای مشابه.» به گفته مسئول پیشین تیم پایش مصوبات ستاد احیای دریاچه این مشکل خارج از حدود عملکرد بشری است. «بهزاد حصاری» به «شهروند» میگوید: «در طول 50سال شاهد کاهش بارندگیها بودیم.» به اعتقاد «حصاری» کمترین بارندگی در این پنج دهه مربوط به سال گذشته است. به باور او تغییرات اقلیمی مختص یک کشور نیست، بهعنوان مثال تغییرات اقلیمی در ایتالیا بزرگترین رودخانهها را خشک کرده است. فرانسه و انگلستان هم از این مسأله در امان نبودند. به باور «حصاری» در گذشته دریاچههایی با عرضهای پایین خشک میشدند، اما در حال حاضر شاهد خشکشدن دریاچهها در عرضهای بالاتر هستیم. «کار زیادی نمیشود کرد. اگرچه فرهنگسازی در این عرصه را هم نداشتیم.»
به گفته مسئول پیشین تیم پایش مصوبات ستاد احیای دریاچه هر سیاستی که ستاد احیا میخواست پیاده کند، نه هزینهکرد درستوحسابی به خود دید و نه فرهنگسازی در میانه اقشار مختلف صورت گرفت. «کشاورزی را عملا نمیتوان تعطیل کرد.» با استناد به گفتههای «حصاری» کل بودجه ستاد احیای دریاچه ارومیه حدود 6هزارمیلیارد تومان بود. «از این بودجه حدود سههزار و 500میلیارد به حوزه زاب اختصاص یافت. بودجهای که صرف انتقال آب، تونل و سد و کلا مجموعه شد.» «حصاری» میگوید عملا برای پروژههای داخل حوزه دریاچه ارومیه چیزی نزدیک به سه هزار میلیارد تومان اختصاص یافت.
کشاورزی را عملا نمیتوان تعطیل کرد. با استناد به گفتههای «حصاری» کل بودجه ستاد احیای دریاچه ارومیه حدود 6هزار میلیارد تومان بود. از این بودجه حدود سههزار و 500میلیارد به حوزه زاب اختصاص یافت. بودجهای که صرف انتقال آب، تونل و سد و کلا مجموعه شد.
طرحها ابتر ماندند تا دریاچه به خشکشدن نزدیک شود
احیای دریاچه ارومیه 27 پروژه به خود میدید، در ابتدای کار. «حصاری» به «شهروند» میگوید این پروژهها از اجماع استادان ایرانی و خارجی استخراج شد. شایان ذکر است بودجه احیای دریاچه ارومیه به بودجه دستگاههای اجرایی تزریق شد. «درواقع ستاد احیا ریالی نگرفت. در حقیقت برای احیای دریاچه بودجه سالانه سازمانهای اجرایی تقویت شد. سازمانهایی نظیر آب و فاضلاب، منابع طبیعی، محیطزیست و جهاد کشاورزی.»
نزدیک به 30 تا 35درصد بودجه سههزار میلیاردی به سازمان آب و فاضلاب تعلق گرفت. درواقع صرف پروژههای آب و فاضلاب در شهرها شد. شهرهایی نظیر نقده، ارومیه و… «قرار بود با اجراییشدن این پروژهها مقداری آب در دریاچه سرریز شود. درواقع طبق پیشبینیها قرار بر این بود حدود صدمیلیون مترمکعب آب به دریاچه برسد. پیشبینیای که عملی نشد.»
به گفته «حصاری» 30 تا 35درصد بودجه به این پروژهها اختصاص یافت، اما آبی از آن طرحها وارد دریاچه نشد. بخشی از پروژهها هم مربوط به بخش کشاورزی بود، در راستای آبیاریهای نوین. «در این بخش یکسری کارها انجام شد، اما در میانه راه رها شدند. این طرحها مربوط به جهاد کشاورزی بودند و باید به نتیجه میرسیدند تا اثربخشی لازم را داشته باشند، اما به نتیجه نرسیدند.»
بقیه آب شبکه زرینهرود و مهاباد به دریاچه رسید
به گفته مسئول پیشین تیم پایش مصوبات ستاد احیای دریاچه از این طرحها آبی مستقیما وارد دریاچه نشد. به غیر از طرح 40درصد؛ در این طرح قرار شد شبکههایی که در انتهای رودخانهها هستند مانند زرینهرود، مهاباد، ارومیه و … آب به دریاچه برسد. درواقع در این طرح قرار بر این شد 40درصد کمتر به بخش کشاورزی آب داده شود. «سال اول اجراییشدن این طرح 8درصد از آب کشاورزی کم شد. سال دوم این مقدار به 16درصد رسید و سال سوم 24درصدی شد.»
به باور «حصاری» طرح 40درصدی جزو طرحهایی بود که انجام شد. «این طرح اثربخشی هم داشت. درواقع شبکه زرینهرود و مهاباد با آب کمتری مدیریت شدند و بقیه آب به دریاچه رسید.» طرح 40درصدی که اجراییشدن را به خود دید کشاورزان سراغ آبهای زیرزمینی رفتند برای جبران آب کاهشی. «در کنار اجراییشدن طرح 40درصدی باید چاههای مجاز و غیرمجار در منطقه کنترل میشدند تا اثربخشی مدنظر را تامین میکرد. این طرح هم عملا تکلیفش مشخص نشد. به عبارتی مشخص نشد از این بخش چه مقدار آب وارد دریاچه شده است.»
به باور مسئول پیشین تیم پایش مصوبات ستاد احیای دریاچه، کشاورزی متداول حال حاضر به هیچعنوان اقتصادی نیست. «کشاورزی ما خردهمالکی و معیشتی است. کشاورز ما متوسط 17میلیون در هر هکتار برداشت دارد و در مقابل 16میلیون هزینه میکند. این ارقام به سالهای گذشته برمیگردد.» به باور «حصاری» از آنجایی که کشاورزی، اقتصادی نیست، بنابراین نمیتوانیم مالیات بگیریم. «ما نمیتوانیم از این کشاورزی آب را هم بگیریم، چون معیشت کشاورزان با آن درگیر است. کشاورزی باید به سمت محصولات اقتصادیتر برود تا معیشتشان تامین شود.»
منطق علمی میگوید شما پروژهای را شروع کردید که 6هزار میلیارد تومان هزینه داشته که با ارزش پولی فعلی این رقم به 11 شاید هم 15هزار میلیارد تومان برسد را نباید رها کنید. اصول علمی تاکید دارد که پروژهای با این هزینهکرد باید ادامه مییافت. البته اگر سیاسی برخورد نکنیم باید اینگونه بود.
پروژه 6هزار میلیاردی که ابتر ماند
به باور مسئول پیشین تیم پایش مصوبات ستاد احیای دریاچه درستترین کار بعد از انقلاب در زمینه آب بود. «ستاد احیای دریاچه مجموعهای بود که برنامه داشت. شاید گفته شود برنامه این ستاد قابل قبول نبوده، اما حداقل برنامه داشت اما استانداری یکسالی است این ستاد را تحویل داده، باید بگویند برنامهشان چیست؟» «حصاری» بر این باور است عملکرد ستاد احیای دریاچه را هم میتوان از منظر منطق علمی دنبال کرد و هم از منظر بحث سیاسی. «منطق علمی میگوید شما پروژهای را شروع کردید که 6هزار میلیارد تومان هزینه داشته که با ارزش پولی فعلی این رقم به 11شاید هم 15هزار میلیارد تومان برسد بنابراین نباید آنها را رها کنیم.»
سال 94 شرایط بدتری داشتیم
«سیاست دولت، نهاییکردن و به اتمام رسیدن طرحهای سختافزاری احیای دریاچه ارومیه است.» به گفته معاون محیطزیست دریایی و تالابهای سازمان حفاظت محیطزیست کشور طرحهای انتقال آب به این دریاچه با هزینه 6هزار میلیارد تومان آغاز شده بود که تلاش میشود تا 6ماه آینده تکمیل شده و به بهرهبرداری برسد. به گفته «مجتبی ذوالجودی» تصفیه و هدایت آب فاضلاب استانهای آذربایجانشرقی و غربی با 90میلیون مترمکعب حجم از دیگر طرحهای در دست اجراست که طی 6 ماه آینده تکمیل میشود.
البته معاون عمرانی استاندار آذربایجانغربی هم معتقد است دریاچه شرایط بدتر از این را هم پشتسر گذاشته و کسی از خشکشدنش چیزی نگفته. به گفته یاسر رهبردین به «شهروند» دریاچه سال 94 شرایط بدتر از امسال را تجربه کرده است. «در سال 94 حجم دریاچه به 700میلیون مترمکعب کاهش یافت، در حالی که حجم فعلی آب به یکمیلیارد و 140 مترمکعب میرسد. سال 94 شرایط بدتر بود، ولی کسی نگفت دریاچه خشک شده.»
«رهبردین» مهمترین بحث را انتقال بینحوزهای میداند. مسأله مهمی که در حال پیگیری است. «خوشبختانه ریاستجمهوری سفری به استان داشته و اعتبارات خوبی هم برای احیای دریاچه تخصیص یافته است.» به گفته معاون عمرانی استاندار آذربایجانغربی شرکت توسعه منابع آب نیروی کشور با توجه به تخصیص اعتبار قرار است تا پایان سال بهرهبرداری از تصفیهخانه ارومیه و تبریز را داشته باشد. «درخصوص خط انتقال هم پیگیریهایی شده برای رسیدن به مرحله اجراییشدن.» به گفته «رهبردین» در کنار این پیگیریها انتقال آب از سدها را خواهیم داشت. «خط انتقال آب کامل نشده بود، پیگیریهای مستمر باعث شده این خط انتقال به فاز اجراییشدن نزدیک شود.»
وقتی ذخیرهها 50درصد کاهش داشته باشد و بارندگیها کاهش 30درصدی به خود ببیند یا درجه هوا افزایشی باشد، کار کمی سختتر میشود.» به باور «رهبردین» همه این عوامل دستبهدست میدهند تا نتوانیم بحث رهاسازی را داشته باشیم.
امسال اگر بارشهای خوبی داشته باشیم از این بحران عبور میکنیم
ایجاد سردهنه، چاههای هیدرومتری و ایجاد شبکه فرعی هم جزو برنامههایی است که همچنان پیگیری میشود. به گفته «رهبردین» در سنوات گذشته به این مباحث کمتر پرداخته شده است. «در کنار این موارد بحث سختافزاری و نرمافزاری را هم داریم. اصلاح الگوی کشت را هم خیلی جدی پیگیر هستیم.»
به گفته معاون عمرانی استاندار آذربایجانغربی، بیابانزدایی یکی از وظایف اداره منابع طبیعی است برای تثبیت ریزگردها. «امسال اگر بارشهای خوبی داشته باشیم، از این بحران عبور میکنیم.» به باور «رهبردین» در کنار بهترشدن بارشها باید کارهای عملیات اجرایی و سختافزاری را هم باید داشته باشیم. «در کنار بارندگیهای مناسب باید ذخیره آبی مناسب داشته و لایروبیها را انجام داده باشیم. وقتی ذخیرهها 50درصد کاهش داشته باشد و بارندگیها کاهش 30درصدی به خود ببیند یا درجه هوا افزایشی باشد، کار کمی سختتر میشود.» به باور «رهبردین» همه این عوامل دستبهدست میدهند تا نتوانیم بحث رهاسازی را داشته باشیم. «سال 98 بارندگیهای خوبی داشتیم تا جایی که ورودی دریاچه بالای 5میلیارد مترمکعب رسید. این تجربه نشان میدهد اگر بارندگی داشته باشیم، دریاچه احیا میشود. امسال اگر بارش و ذخیره مناسب داشته باشیم، رهاسازی از سدها را خواهیم داشت. هرچند برنامه انتقال پساب تصفیهخانهها هم دنبال میشود.»