رفتگران طبیعت در حال نابودی‌/ دل هیچکس برای کرکس ها نمی سوزد!

ملیحه محمودخواه_شهروندآنلاین؛  زیبا نیستند و شاید کسی دلش نخواهد آنها را در خانه‌اش نگه دارد. همیشه در فیلم‌ها و کارتون‌ها وقتی سروکله‌اش پیدا می‌شود، سایه مرگ بر همه جا چنبره می‌زند. حضورش مرگ‌آساست و شاهد مثالش عکس همان کودک آفریقایی است که از گرسنگی در حال مرگ بود و عکاس عکس او در چند متری این کودک شکار کرد. کرکس‌ها شاید از منفورترین حیوانات روی زمین باشند، اما با این حال شاید کسی نداند که این رفتگران طبیعت تا چه میزان می‌توانند اهمیت داشته باشند و حضورشان به بقای محیط‌زیست کمک کند.

شاید هیچ کسی در ایران دلش برای این کرکس‌ها نسوخته و با آنها آشنایی ندارد

علیرضا هاشمی، عضو کارگروه تخصصی حفاظت از کرکس در اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت(IUCN) هشدار می‌دهد که وضعیت کرکس‌ها که می‌توانند نقش مهمی در طبیعت ایران بازی کنند، بسیار بد است و بیش از 70 تا 80درصدشان در طبیعت به دلیل عدم‌توجه به آنها از بین رفته‌اند.

کرکس‌های ایران از چه نوعی هستند

کرکس‌ها به دو نمونه تقسیم می‌شوند، کرکس‌های دنیای قدیم و دنیای جدید. کرکس‌هایی که در کشور ما زندگی می‌کنند از نوع قدیمی آن هستند. تفاوت این دو کرکس در این است که کرکس‌های دنیای جدید تکامل بیشتری پیدا کرده‌اند و می‌توان آنها را در فیلم‌های آمریکایی دید.

اما این کرکس‌ها قدمت زیادی در دنیا دارند؛ در نقاشی‌ها، دیوارنگاره‌ها و دست‌نوشته‌های عصر باستان می‌توان ردپای آنها را پیدا کرد. پرنده همای که در بسیاری از اشعار ایرانیان استفاده شده، یک نوع کرکس عظیم جثه است که در تاریخ و ادبیات ما نقش‌آفرینی کرده است.

علیرضا هاشمی توضیح می‌دهد که از دیرباز رابطه مستقیمی بین مرگ و کرکس‌ها وجود داشته است، علت آن هم تغذیه کرکس‌ها از لاشه حیوانات است. یعنی هر جا که حیوانی می‌میرد یا توسط حیوان دیگری شکار می‌شود، صدای بال کرکس‌ها بر بالای سر این لاشه‌ها شنیده می‌شود. اما این انقدرها هم که در ذهن ما نقش بسته بد نیست. در واقع تغذیه این پرندگان از لاشه حیوانات به نفع محیط‌زیست است.

او توضیح می‌دهد: «در سال‌های اخیر کرکس‌ها بیش از گذشته مورد توجه بوده‌اند، علتش هم این است که این گونه پرنده به‌عنوان شاخص‌های زیستی در دنیا استفاده می‌شود. در واقع ما در لحظه نمی‌توانیم به پایش محیط‌زیست اطراف خودمان بپردازیم و کرکس به‌عنوان شاخصی برای این موضوع در نظر گرفته می‌شود. نابودی و تهدید این موجودات نشان‌ می‌دهد وضعیت طبیعت خوب نیست.»

مدیر گروه انجمن پرنده‌شناسی ادامه می‌دهد: «کرکس‌ها که به آنها دال هم گفته می‌شود، در بالای هرم غذایی قرار دارند و تغذیه آنها به موجودات پایین هرم غذایی وابسته است.»

توضیح این ماجرا به این صورت است که حیوانات بالای هر هرم از گونه‌های زیر دست خود به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم تغذیه می‌کنند. حالا اگر حیوانات پایین هر هرم به هر دلیلی تعدادشان کم باشد، در تغذیه حیوانات بالای هرم مانند کرکس‌ها مشکل به وجود می‌آید. اگر کرکس‌ها وضعیت‌ خوبی ندارند، به این معناست که بشر نیز به‌زودی با این موج ناامنی و ناراحتی همراه می‌شود.

کرکس‌ها در حال کم‌شدن هستند

هاشمی به «شهروند» توضیح می‌دهد که در گذشته تعداد کرکس‌ها بیشتر از این بود و یکی از راه‌های ازبین‌بردن جنازه افرادی که از دنیا می‌رفتند، در برخی از نقاط دنیا این بود که جسد را در بالاترین نقطه کوه یا تپه‌ای قرار می‌دادند تا کرکس‌ها از آن تغذیه کنند. این رسم در قدیم در برخی از نقاط کشور ما نیز وجود داشت.

او با تاکید بر اینکه این رسم در بسیاری از نقاط دنیا منسوخ شده است، ادامه می‌دهد: «در حال حاضر بیش از 60درصد کرکس‌های جهان از بین رفته‌اند. در برخی از گونه‌ها این نابودی شدت بیشتری داشته است و برخی بین 70 تا 80درصد کاهش پیدا کرده‌اند. شاید در نگاه اول اینطور به نظر بیاید که حالا کرکس‌ها هم از روی زمین کاهش پیدا کنند، چه اتفاقی رخ می‌دهد. اما نکته اینجاست که وقتی مشکلی با این درجه تاثیر وجود دارد، باید فکری به حال آن کنیم، چراکه در آینده مشکلات عدیده گریبان‌گیر ما و دیگر جانداران خواهد شد.»

باید فکری به حال رفتگران طبیعت کرد

کرکس‌ها رفتگران طبیعت هستند و از بین رفتن آنها می‌تواند به طبیعت آسیب برساند. این موضوعی است که هاشمی به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «نکته اینجاست که تمام لاشه‌های طبیعت را این کرکس‌ها می‌توانند از بین ببرند که این امر چند فایده دارد؛ اول آنکه محیطزیست تمیز می‌شود، از سوی دیگر این موجودات می‌توانند از انتقال بسیاری از بیماری‌ها که در حیوانات وجود دارد، جلوگیری کنند. مثلا اگر موجودی از سگی هاری بگیرد، می‌تواند این بیماری را به سایر حیوانات و حتی انسان منتقل کند. اما کرکس‌ها دستگاه گوارش‌شان به‌گونه‌ای است که می‌توانند این بیماری را از بین ببرند. در واقع اگر کرکس از این لاشه تغذیه کند، نه‌تنها خودش دچار بیماری نمی‌شود، بلکه می‌تواند چرخه انتقال آن را نیز قطع کند.»

لاشخورند اما شکار نمی‌کنند

هاشمی با اشاره به اینکه لاشخورها از شکار تغذیه می‌کنند و خودشان شکارچی نیستند، ادامه می‌دهد: «اگر حیوانی در طبیعت بر اثر تصادف، کشته‌شدن توسط موجود دیگر  یا هر علتی بمیرد یا از بین برود و لاشه‌اش در طبیعت بماند، خوراک کرکس‌ها می‌شود. به این روش هم طبیعت پاک‌سازی می‌شود و هم کرکس تغذیه کرده و بقا پیدا می‌کند. اما وضعیت این حیوان در حال حاضر در کشور ما خوب نیست و در حال از بین رفتن هستند.»

چرا کرکس‌ها در ایران از بین می‌روند

کرکس‌ها بیشتر در سایت‌های زباله زندگی می‌کنند. این در حالی است که وضعیت دفن پسماندها در کشور ما مناسب نیست. در واقع یکی از دلایل از بین رفتن این پرنده‌ها تغذیه از فلزات سنگین است. در واقع معده آنها توان هضم این فلزات را ندارد و آنها با مصرف این مواد از بین می‌روند. از سوی دیگر کرکس‌ها به‌شدت نسبت به داروهای شیمیایی حساس هستند و مصرف آنها توسط کرکس‌ها سبب می‌شود این حیوان‌ها به فلج موضعی دچار شوند و توان تغذیه نداشته باشند یا پوست تخم‌هایشان به‌شدت نازک شود و جوجه توان رشد پیدا نکند.  این پرنده به داروهایی که به برخی دام‌ها هم داده می‌شود، حساس هستند، به طور مثال داروهای ضدالتهاب که به دام‌ها داده می‌شود، برای این پرنده خطرناک است و او را در دم می‌کشد.

از طرف دیگر تعداد زیاد سگ‌های بلاصاحب به معضلی برای کرکس‌ها تبدیل شده است. سگ‌ها لاشه‌های روی سطح زمین را می‌خورند و کرکس‌ها نیز جرأت نزدیک‌شدن به سگ‌ها را ندارند، چراکه برعکس سگ‌ها پرخاشگر نیستند. به عبارتی رقبای غذایی برای آنها باعث شده که کاهش مواد غذایی بیش از پیش جمعیت کرکس‌ها را تهدید کند. از طرفی در دسترس بودن غذا برای سگ‌های بدون صاحب خود باعث افزایش جمعیت آنها و تهدید بیشتر کرکس‌ها خواهد بود و این چرخه به‌صورت تصاعدی تهدید را برای کرکس‌ها تشدید می‌کند.

او به این موضوع اشاره می‌کند که حضور انسان به کرکس‌ها استرس می‌دهد و سبب می‌شود در محیطی که انسان حضور دارد، تعدادشان کم باشد. خود انسان تهدید جدی برای کرکس به شمار نمی‌رود، اما سیم‌کشی‌های انتقال برق یکی از مهم‌ترین دلایل از بین رفتن این کرکس‌هاست. کرکس‌ها یا در برخورد با سیم‌ها از بین می‌روند یا وقتی روی آن می‌نشینند دچار برق‌گرفتگی می‌شوند. توربین‌های بادی نیز از دیگر مواردی است که کرکس‌ها را می‌کشد.

4 گونه کرکس در ایران

او می‌گوید در کل دنیا بیش از 30 نمونه کرکس وجود دارد که چهار نمونه کرکس معمولی، سیاه، کوچک(مصری) و هما در ایران زندگی می‌کنند.

کرکس پشت سفید و دال هیمالیایی دو گونه کمیاب کرکس به شمار می‌روند که  که دال پشت سفید بیش از نیم قرن است که دیده نشده، اما سه یا چهار فرد دال هیمالیایی طی چند دهه گذشته در کشور رویت شده است.