ساخت سد در سرچشمه رودخانه برای کشور صاحب سد اثرات مثبت و برای کشورهای همسایه که در مسیر رودخانه هستند اغلب اثرات منفی به همراه داشته و می‌تواند باعث تنش بین کشورهای همسایه شود. همان اتفاقی که این روزها بین ترکیه، عراق، سوریه و ایران در جریان است.
به گزارش خبرنگار شهروندآنلاین؛ سدها از شگفتی‌های علم مهندسی و تکنولوژی هستند که با دیواره‌های بلند بتنی و دریچه‌های سیل و تنظیم آب در مسیر رودخانه‌ها ساخته می‌شوند. هر چه سد بلندتر باشد مخزن ذخیره آب آن نیز بزرگ‌تر است. ساخت سد در سرچشمه رودخانه برای کشور صاحب سد اثرات مثبت و برای کشورهای همسایه که در مسیر رودخانه هستند اغلب اثرات منفی به همراه داشته و می‌تواند باعث تنش بین کشورهای همسایه شود. همان اتفاقی که این روزها بین ترکیه، عراق، سوریه و ایران در جریان است.
عراق کشوری است نیمه بیابانی که دو رود دجله و فرات منابع اصلی آب شیرین و رگ‌های حیاتی برای بقای این کشور هستند، اما سرچشمه هر دو به ویژه رود دجله در قلمروی ترکیه است. از سال 1970 ترکیه حدود 20 سد بر روی فرات و شاخه‌های آن احداث کرده است، از جمله سد آتاتورک که پنجمین سد بزرگ در جهان است و آب و برق تولیدی آن برای جمعیت روزافزون ترکیه مورد استفاده قرار می‌گیرد. سوریه نیز چندین سد در مسیر فرات ساخته و در نتیجه فقط حدود یک چهارم میزان آب معمول رودخانه فرات وارد عراق می‌شود.
در کوه‌های توروس شرقی در ترکیه دریاچه‌ای به نام هزار وجود دارد که سرچشمه رودخانه دجله است و طی هزاران سال باعث به وجود آمدن تمدن‌های بزرگ در منطقه میان‌رودان شده است. حدود 460 کیلومتر از طول رودخانه دجله در ترکیه و در طول مرز جاری بوده و 1400 کیلومتر باقیمانده آن در خاک عراق واقع شده است.
ترکیه ساخت نیروگاه آبی در یک سد هیدروالکتریکی با ظرفیت 800 گیگاوات برق در ساعت را تا سال 2023 و جشن 100 سالگی جمهوری ترکیه هدف قرار داده بود. سد «ایلیسیو» یکی از بزرگ‌ترین این سدها در ترکیه است. این سد در دهانه رودخانه دجله و در 60 کیلومتری مرز ترکیه با همسایه جنوبی خود عراق احداث شده است و علاوه بر تولید برق برای جمعیت روزافزون و صنعت گردشگری رو به شکوفایی ترکیه، آب جمع شده در مخزن آن برای آبیاری زمین‌های کشاورزی، رونق اقتصاد کارآفرینی و جلوگیری از مهاجرت شهروندان ترکیه به دیگر کشورها استفاده می‌شود. این پروژه که از سال 2006 آغاز شد از همان ابتدا باعث تنش بین کشورهای خاورمیانه شده است. ساخت موفقیت‌آمیز ایلیسو باعث نگرانی بغداد شده و با هراس به اثرات فاجعه‌بار آن بر عراق در آینده نزدیک می‌نگرد.
به دلیل افزایش جمعیت و برق مورد نیاز بیشتر ترکیه و عراق تصمیم گرفتند با ساخت سد و مخازن ذخیره آب مسیر دجله را باز تعریف کنند. اما ترکیه از نظر ژئوپلیتیکی در موقعیت بهتری بوده و توانایی کنترل دجله را در سرچشمه آن دارد. هم اکنون ترکیه دو سد با نیروگاه‌های هیدروالکتریکی فعال داشته و در حال تکمیل چندین سد دیگر از جمله ایلیسو است.
آبگیری سدها از سال 2019 آغاز شده و تا چندین سال نیز ادامه خواهد داشت که البته پس از مذاکرات سخت بین ترکیه و عراق این دو کشور توافق کردند که برای جلوگیری از خشک شدن کامل دجله در عراق آبگیری آنها به صورت تدریجی صورت گیرد.
با این حال پس از آغاز آبگیری مخازن سد توسط ترکیه، متخصصان عراقی متوجه کاهش شدید جریان آب از 700 مترمکعب در ثانیه به 400 مترمکعب در ثانیه شدند. سطح آب دجله در شمال عراق به شدت کاهش یافته و بستر رودخانه از زیر آب بیرون آمد که بی‌سابقه بود. در آوریل سال 2020 سدها حدود 7.5 میلیارد متر مکعب آب جمع‌آوری کرده و سطح آب ذخیره در مخازن به 512 متر بالاتر از سطح دریا رسید.
آب دجله و فرات با شاخه‌ها، کانال‌های آبیاری مختلف و حوضچه‌های ذخیره آب باعث ایجاد زمین‌های حاصلخیز در عراق نیمه بیابانی، رونق کشاورزی و اقتصاد می‌شود که هم اکنون با احداث این سدها در خطر است. فعالیت این سدها در کنار تغیییرات اقلیمی، خشکسالی و کمبود باران باعث توقف کشت برنج، ذرت، کنجد، دانه آفتابگردان و کتان شده و سطح زیر کشت گندم و جو به نصف رسیده است.
سطح پایین آب رودخانه‌ها باعث جمع شدن فاضلاب و آلودگی‌ها در رودخانه شده و جریان ضعیف آب قادر به شستن و ریختن آنها در دریا نیست. در نتیجه آلودگی در کانال‌های آب و در درون شهرها باقی می‌ماند. از سوی دیگر جریان ضعیف آب رودخانه باعث برگشت آب شور خلیج فارس به رودخانه شده و عامل شور شدن زمین‌های کشاورزی و آب و مرگ گیاهان و ماهی‌ها و جانوران می‌شود.
71 درصد از میزان آبی که عراق را سیراب می‌کند تحت کنترل ترکیه و 10 درصد دیگر آن تحت کنترل سوریه و ایران است، یعنی عراق به عنوان کشوری در پایین دست رودخانه‌های جاری به سمت کشورش، عملا بر 81 درصد منابع آبی خود کنترل نداشته و آب کافی برای شرب، کشاورزی و تولید برق وجود ندارد.
علاوه بر ترکیه هر دو کشور ایران و سوریه طی سال‌های اخیر برای مصرف داخلی خود به آب شیرین بیشتری نیاز داشته و برای تامین آن طی سال‌ها دست به احداث سدهای جدید زده و از حقابه قانونی خود استفاده می‌کنند.
با این حال هم ایران و هم سوریه از پروژه‌های سدسازی ترکیه آسیب دیده‌اند. پروژه‌های سدسازی ترکیه باعث شده جریان آب در سوریه 40 درصد کاهش یابد. سد ایلیسو فقط بخشی از یک ابر پروژه به نام آناتولی جنوب شرقی یا به زبان ترکی استانبولی «گاپ» است که 30 سال پیش آغاز شده و بر مرزهای آبی ایران نیز تاثیرگذار است.
دجله و فرات در نزدیکی خلیج فارس به هم پیوسته و به همراه کارون اروندرود یا شط العرب را تشکیل داده که در نهایت به خلیج فارس می‌ریزد. اما سدهای جدید ترکیه از ورود 56 درصد از آب دجله به اروندرود جلوگیری می‌کند. از یکسو بندر بصره، قلب اقتصادی عراق که در جوار شط العرب واقع شده به دلیل پایین رفتن سطح آب دچار مشکل شده است. از سوی دیگر تالاب هورالعظیم، در خوزستان که از اروندرود مشروب می‌شود و از نظر اکولوژیکی نیز زیستگاه گونه‌های گیاهی و جانوری بسیاری است، از کمبود حقابه رنج برده که باعث خشکی تالاب، خطر برای گونه‌های موجود در آن و البته تشدید معضل ریزگردها شده است.
پروژه گاپ باعث تنش بین ترکیه، سوریه و عراق شده است. عراق تهدید کرد که سدهای ترکیه را بمباران خواهد کرد. ترکیه نیز آبگیری سدهای خود را با حضور نیروهای نظامی انجام داده و تهدید کرد که جریان آب را بر همسایگان خود خواهد بست. هر چند دو کشور مناقشات خود را موقتا مسکوت گذاشتند اما افزایش سدهای ترکیه بر سرچشمه هر دو رودخانه دجله و فرات قطعا باعث تنش‌های بیشتر و جنگ بر سر آب در خاورمیانه خواهد شد.
گوینده و مترجم: مهرناز الماسی
منبع: