عصر مه آلود«رئیس»

از فروختن نان کنجدی تا حضور در محافل اسلامگرا  

رجب طیب اردوغان متولد فوریه 1954، فرزند یک نیروی گارد ساحلی است که در سواحل دریای سیاه ترکیه بزرگ شد. وقتی 13ساله بود، پدرش تصمیم گرفت به استانبول نقل مکان کند، به این امید که بتواند پنج فرزندش را بهتر تربیت کند. خانواده او از مهاجران گرجی بوده‌اند. او این موضوع را در سفری به گرجستان در سال ۲۰۰۴ اعلام کرد. اردوغان در مدرسه مذهبی امام خطیب و مدرسه عالی اقتصادی و تجاری آکسارای که بعدا به دانشکده علوم اقتصادی و اداری دانشگاه مرمره تغییر نام یافت، تحصیل کرد. او مدتی نیز در یک باشگاه فوتبال محلی به شکل نیمه‌حرفه‌ای بازی ‌کرد. اردوغان جوان برای پول درآوردن، نان‌ کنجدی و لیموناد می‌فروخت. او قبل از اخذ مدرک مدیریت از دانشگاه مرمره استانبول -و فوتبال حرفه‌ای- در مدرسه‌ای اسلامی تحصیل کرد.

زندانی‌شدن به دلیل خواندن شعری اسلامی 

حامیان اردوغان سخنوری قاطعانه و دفاع از ارزش‌های سنتی مسلمانان را در او می‌پسندند.  او در دهه‌های 1970 و 1980 در محافل اسلام‌گرا فعال بود و به حزب رفاه اسلامی نجم‌الدین اربکان پیوست. با افزایش محبوبیت این حزب در دهه 1990، اردوغان نامزد آن برای شهرداری استانبول در سال 1994 شد و پس از برگزیده شدن، شهر را برای چهار سال آینده اداره کرد. محبوبیت این چهره سیاسی از دوران شهردای استانبول شروع شد، چراکه طرح‌های بسیاری را در این زمان برای بهبود سیستم حمل ونقل این شهر اجرا کرد.

او تحولات بزرگی در زیرساخت‌های این شهر از جمله در حوزه حمل و نقل و محیط زیست ایجاد کرد. حدود سه سال بعد، پس از تصمیم دادگاه قانون اساسی ترکیه مبنی بر انحلال حزب رفاه ترکیه (وابسته به نجم‌الدین اربکان)، در سال 1998 اردوغان در تجمع اعتراضی هواداران این حزب شعری خواند که بر اساس قوانین ترکیه، دعوت به خشونت و ترویج نفرت مذهبی تشخصی داده شد و شهردار استانبول به ۱۰ ماه زندان محکوم شد. مقامات قضائی ترکیه این شعر را توهین به آتاتورک و اصول سکولار ترکیه دانستند. شعری ناسیونالیستی که گفته می‌شد دلیل تحریک و نفرت نژادی است: «مساجد پادگان ما هستند، گنبدها کلاه ایمنی ما هستند، مناره‌ها سرنیزه ما هستند و مومنان سربازان ما.» اردوغان پس از گذراندن چهار ماه در زندان، به صحنه سیاست بازگشت، اما حزب او به دلیل نقض اصول سخت سکولار دولت مدرن ترکیه ممنوع‌الکار شد.

دهه اول قدرت

او در آگوست 2001 حزبی جدید با ریشه اسلام‌گرا با متحدش عبدالله گل تأسیس کرد. در سال 2002 حزب عدالت و توسعه در انتخابات پارلمانی اکثریت را به دست آورد و سال بعد اردوغان به نخست‌وزیری منصوب شد. او تا به امروز رئیس حزب عدالت و توسعه باقی مانده است. از سال 2003، او سه دوره نخست‌وزیری را سپری و در عصری از رشد اقتصادی باثبات بر کشور ریاست کرد. در همان دوران، اردوغان به عنوان یک اصلاح‌طلب در سطح بین‌المللی مورد تمجید قرار گرفت. طبقه متوسط در ترکیه گسترش یافت و میلیون‌ها نفر از فقر بیرون آمدند، زیرا اردوغان پروژه‌های زیرساختی عظیم را برای مدرن کردن کشورش در اولویت قرار داد. سال‌های پایانی دوره ۱۱ساله نخست‌وزیری او، دوره پرچالشی بود. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، آغاز اختلاف اردوغان و حزب عدالت و توسعه (AKP) با فتح‌الله گولن بود.

شروع اعتراضات پارک گزی

منتقدان هشدار می‌دادند که او به‌طور فزاینده‌ای خودکامه است. این روند ادامه داشت تا سال 2013، که معترضان به بهانه برنامه‌های دولت برای تغییرات پارکی دوست‌داشتنی در مرکز استانبول به خیابان‌ها ریختند و در زیر پوست همین اعتراضات، چالش‌ها با حکومتی استبدادی‌تر شروع شده بود. اردوغان، نخست‌وزیر ترکیه، معترضان را «تفاله و زیادی» توصیف کرد و آتش خشم مردم افروخته‌تر شد. مردم در محله‌های استانبول ساعت 9 شب دیگ‌ها و ماهیتابه‌ها را به صدا درمی‌آوردند. در عین حال، اتهامات فساد، پسران سه متحد عضو کابینه نخست‌وزیری اردوغان را به دام انداخت. اعتراضات پارک گزی نقطه عطفی در حکومت او بود. برای مخالفانش، او بیشتر شبیه یک سلطان امپراتوری عثمانی بود تا یک دموکرات. اردوغان در این سال‌ها با فتح‌الله گولن، یکی از اسلام‌گرایان مقیم آمریکا که به جنبش اجتماعی و فرهنگی او و پیروزی در سه انتخابات متوالی کمک کرده و در حذف ارتش از سیاست فعال بود، اختلاف پیدا کرد. این دشمنی پیامدهای عمیقی برای جامعه ترکیه داشت.

طرح جنجالی تبدیل موزه ایاصوفیه به مسجد

پس از گذشت یک دهه از حکومت او، حزب اردوغان اقدام به لغو ممنوعیت حجاب برای زنان در خدمات عمومی کرد که پس از کودتای نظامی در سال 1980 علیه حجاب اعمال شد. این ممنوعیت در نهایت برای زنان در پلیس، ارتش و قوه قضائیه نیز لغو شد. منتقدان به این حرکت سیاسی اردوغان اعتراض داشتند و می‌گفتند او ستون‌های جمهوری سکولار مصطفی کمال آتاتورک را شکسته است. با این حال، اردوغان در حالی که خود مذهبی بود، همیشه تمایل به تحمیل ارزش‌های اسلامی را انکار می‌کرد و اصرار داشت که از حقوق ترک‌ها برای بیان آشکارتر دین خود حمایت می‌کند. با این حال، او بارها از جرم‌انگاری زنا حمایت کرده و به عنوان پدر چهار فرزند گفته است که «هیچ خانواده مسلمانی نباید کنترل موالید یا تنظیم خانواده را در نظر بگیرد.» او در ماه می 2016 گفت: «ما فرزندان خود را چند برابر خواهیم کرد.» اردوغان مادر بودن را ستوده، فمینیست‌ها را محکوم کرده و گفته است که نمی‌توان با زن و مرد به یک شیوه رفتار کرد.

قبل از انتخابات 2023، اردوغان با متهم کردن غرب به توطئه علیه خود، به دنبال تقویت اعتبارش در میان رأی‌دهندگان ملی‌گرا و محافظه‌کار بود و تاکید کرد: «ملت من این توطئه را خنثی خواهد کرد.» او تحرکات غرب را نوعی نقطه شکست توصیف کرد. اردوغان کارزار انتخاباتی ریاست‌جمهوری 2023 خود را با بازدید از مقبره عدنان مندرس، اولین نخست‌وزیر منتخب دموکراتیک ترکیه که در سال 1961 پس از کودتای نظامی اعدام شد، به پایان رساند. پیام رجب طیب اردوغان واضح بود: «دوران کودتا و حکومت نظامی به پایان رسیده است»

در ژوئیه 2020، اردوغان در طرحی بر تبدیل ایاصوفیه، مکان تاریخی معروف استانبول، به مسجد نظارت کرد که خشم بسیاری از مسیحیان را برانگیخت. ایاصوفیه 1500 سال پیش به‌عنوان کلیسای جامع ساخته و توسط ترکان عثمانی به مسجد تبدیل شد، اما آتاتورک آن را به موزه تبدیل کرد، به‌عنوان نمادی از دولت جدید سکولار. بر همین اساس، حرکت نمادین اردوغان هم در انتخابات 2023 تصادفی نبود. رئیس‌جمهوری تصمیم گرفت چند ساعت پس از برگزاری رأی‌گیری در مرحله اول انتخابات سال 2023، بعد از اقامه نماز عصر در این مسجد برای هوادارانش سخنرانی کند.

مقاومت جایگاهش را محکم کرد

اردوغان که از کاندیداتوری مجدد برای نخست‌وزیری بر اساس قواعد حزبش منع شده بود، در سال 2014 برای نقش رئیس‌جمهوری در انتخاباتی مستقیم و بی‌سابقه شرکت کرد. او برنامه‌های بزرگی برای اصلاح این پست و ایجاد قانون اساسی جدید داشت که به نفع همه ترک‌ها باشد و کشورشان را در بین 10 اقتصاد برتر جهان قرار دهد. اما در اوایل دوران ریاست‌جمهوری خود، با دو ضربه به جایگاه قدرت خود مواجه شد. حزب او در سال 2015 اکثریت خود را در پارلمان برای چند ماه از دست داد و ماه‌ها بعد، در سال 2016، ترکیه شاهد اولین کودتای خشونت‌آمیز خود بعد از چندین دهه بود؛ به‌طوری که شورشیان نزدیک بود رئیس‌جمهوری را دستگیر و در یک استراحتگاه ساحلی خوشگذرانی کنند، اما او با هواپیما به مکانی امن منتقل شد و بعد از آن شب عجیب کودتا در شهرهای استانبول و آنکارا، اردوغان در ساعات اولیه 16 ژوئیه، در فرودگاه آتاتورک استانبول با تشویق هواداران، پیروز ظاهر شد. در این رویداد سیاسی نزدیک به 300 غیرنظامی به دلیل جلوگیری از پیشروی کودتاچیان کشته شدند. رئیس‌جمهوری در تلویزیون ملی ظاهر شد و هوادارانش را در استانبول گرد هم آورد و اعلام کرد که «فرمانده ارشد» است.

اردوغان چگونه ترکیه را تغییر داد

توطئه کودتا بر عهده جنبش گولن بود و منجر به اخراج 150هزار کارمند دولتی و بازداشت بیش از 50هزار نفر از جمله سربازان، روزنامه‌نگاران، وکلا، افسران پلیس، دانشگاهیان و سیاستمداران کُرد شد. این سرکوب منتقدان باعث ایجاد نگرانی در خارج از کشور شد و به سردی روابط با اتحادیه اروپا کمک کرد. تلاش ترکیه برای پیوستن به اتحادیه سال‌هاست که پیشرفتی نداشته است و مشاجره بر سر هجوم مهاجران به یونان این بازخورد منفی را تشدید کرد. با این حال، از زاویه کاخ درخشان آک سرای 1000 اتاقه مشرف به آنکارا، موقعیت رئیس‌جمهوری اردوغان امن‌تر از همیشه به نظر می‌رسید. او در همه‌پرسی سال 2017 با اختلاف اندکی برنده شد. این همه‌پرسی به او اختیارات گسترده ریاست‌جمهوری از جمله حق اِعمال وضعیت اضطراری و انتصاب مقامات ارشد دولتی و همچنین مداخله در سیستم قانونی را داد. یک سال بعد، اردوغان در دور اول انتخابات ریاست‌جمهوری پیروز شد. رأی اصلی او در شهرهای کوچک آناتولی و مناطق روستایی و محافظه‌کار بود. در سال 2019، حزب او در سه شهر بزرگ –استانبول، آنکارا و ازمیر- شکست خورد. از دست دادن شهرداری استانبول در مقابل اکرم امام اوغلو، نماینده حزب اصلی اپوزیسیون جمهوری‌خواه خلق (CHP)، ضربه تلخی برای اردوغان -که در دهه 1990 شهردار این شهر بود- محسوب می‌شد؛ او هرگز نتیجه را نپذیرفت.

دوران کودتا و حکومت نظامی به پایان رسیده است

ترکیه بیش از 3.5 میلیون پناهجو را که از جنگ داخلی سوریه گریخته‌اند پذیرفته، با این‌حال عملیات‌هایی علیه شبه‌نظامیان کُرد در آن سوی مرزها آغاز و کردها را در ترکیه بیگانه کرده است. اردوغان مدت‌هاست که روابطی نزدیک با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، دارد و به دنبال نقشی محوری به‌عنوان میانجی در مناقشه اوکراین بوده است. او با وجود اینکه رهبر یکی از کشورهای عضو ناتوست، سیستم دفاع ضد موشکی روسی خرید و روسیه را برای ساخت اولین رآکتور هسته‌ای ترکیه انتخاب کرد. قبل از انتخابات 2023، او با متهم کردن غرب به توطئه علیه خود، به دنبال تقویت اعتبارش در میان رأی‌دهندگان ملی‌گرا و محافظه‌کار بود و تاکید کرد که «ملت من این توطئه را خنثی خواهد کرد». اردوغان تحرکات غرب را نوعی نقطه شکست توصیف کرد. او کارزار انتخاباتی ریاست‌جمهوری 2023 خود را با بازدید از مقبره عدنان مندرس، اولین نخست‌وزیر منتخب دموکراتیک ترکیه که در سال 1961 پس از یک کودتای نظامی اعدام شد، به پایان رساند. پیام رجب طیب اردوغان واضح بود: «دوران کودتا و حکومت نظامی به پایان رسیده است.»

//انتهای پیام