انتشار خبرهایی از امضای چارچوب اولیه نخستین معاهده بین‌المللی هوش مصنوعی در برخی رسانه‌های غربی، پیش‌بینی اخیر رهبر معظم انقلاب در این‌باره را محقق کرد. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای اخیرا در دیدار اعضای هیأت دولت چهاردهم درباره ضرورت دستیابی به دانش هوش مصنوعی و ضرورت توسعه آن در کشور عنوان کردند: «اگر شما نتوانید لایه‌های عمیق و متنوع هوش مصنوعی را تأمین کنید، فردا اینها (سلطه‌گران) یک ایستگاهی مثل آژانس اتمی برای هوش مصنوعی درست می‌کنند که اگر به آن ایستگاه رسیدید باید اجازه بگیرید از فلان بخش هوش مصنوعی استفاده کنید و از فلان بخش دیگر حق ندارید استفاده کنید».
اکنون اما طرح ایجاد معاهده برای مسئله هوش مصنوعی و تعیین چارچوب، قواعد و قوانین خاص برای آن، تداعی گر شکل دهی به برخی معاهدات بین‌المللی است که عمدتا در اختیار و کنترل غربی‌ها بوده و کشورهای آسیایی و آفریقایی، کشورهای کوچک و ضعیف و جنوب جهان را ملزم به تبعیت از آن کرده است.
هوش مصنوعی از کامپیوتر و اینترنت تا متاورس و چت‌جی‌پی‌تی
اگر ماجرای ماشین ریاضیاتی چالز بابیچ در ١٨٢١را نادیده بگیریم، اختراع نخستین کامپیوترهای جهان در حوالی دهه ١٩٣٠به نوعی آغاز عصر هوش مصنوعی(Artificial intelligence) قلمداد می‌شود. «شالکوف» در تعریف هوش مصنوعی اینچنین آورده است: «یک زمینهٔ تخصصی که به‌دنبال توضیح و شبیه‌سازی رفتار هوشمندانه به وسیلهٔ فرایندهای رایانه‌ای است.» «کورزویل» نیز در تعریف دیگری از هوش مصنوعی گفته است: «هنر ایجاد ماشین‌هایی که وظایفی را انجام می‌دهند که انجام آنها توسط انسان‌ها نیاز به هوش دارد». پایگاه wallex نیز در تعریف هوش مصنوعی آورده است: «تکنولوژی هوش مصنوعی روشی برای ایجاد یک کامپیوتر، یک ربات کنترل‌شده توسط کامپیوتر یا یک نرم‌افزار است که مانند ذهن انسان هوشمندانه فکر کند.»
به نوعی می‌توان گفت تمام ماشین‌ها و ابزارهایی که به هر میزانی از قواعد کامپیوتری و خودکار استفاده می‌کنند، بهره‌ای از هوش مصنوعی در ساخت و کارکرد آنها وجود دارد. در دهه‌های اخیر، توسعه فناوری کامپیوتر و هوش مصنوعی به حدی سریع و خیره‌کننده بود که در صنایع و ابزارهای مختلف مورد استفاده و ایضا پژوهش و مطالعه قرار گرفت. در حدود ٣سال اخیر اما فناوری‌هایی چون متاورس و چت جی پی تی مسئله هوش مصنوعی در جهان را از هر زمانی پررنگ‌تر کرده‌اند. ربات‌ها، تلفن‌های همراه، دنیای متاورس، لنزهای واقعیت افزوده، خودروهای هوشمند، تلویزیون‌های هوشمند، ربات‌های پزشکی، ابزارهای صنعتی خودکار و قابل برنامه‌ریزی و… ازجمله معروف ترین و پرکاربردترین ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی هستند. اخیرا مسئله دیپ فیک(ساخت تصویر، ویدئو و صدای تقلبی و بسیار شبیه به واقعی) بعد دیگری به مسئله هوش مصنوعی افزوده و نگرانی‌هایی را برانگیخته است.
هوش مصنوعی در مسیر تجارت بین‌الملل و انرژی هسته ای
از زمان تاسیس سازمان ملل متحد پس از جنگ دوم جهانی تاکنون قریب هشت دهه می‌گذرد. پایه ریزی این سازمان نیز پس از جامعه ملل، عصر جدید همگرایی و جهانی شدن را آغاز کرد. اما متأسفانه از ابتدای این عصر سلطه غربی‌ها و نقش محوری آنان در تاسیس و گسترش سازمان‌ها و معاهدات بین‌المللی منجر به نوعی تبعیض، زورگویی و سلطه آنان بر این نهادها و تصمیم‌گیری آنان برای دیگر کشورها با فشار و اجبار و قدرت سیاسی، اقتصادی، نظامی و رسانه‌ای شد. برای نمونه تاسیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و معاهده منع اشاعه سلاح‌های هسته‌ای، منجر به کنترل و سلطه کشورهای غربی و متحدان نزدیک آنان بر فعالیت‌های هسته‌ای دیگر کشورها و انحصار قدرت تسلیحاتی اتمی در میان آنان شد. در این میان برخی کشورها از قواعد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و معاهده ان‌پی‌تی تبعیت نمی‌کنند، اما هزینه‌های گزافی بابت آن پرداخت کرده‌اند. علاوه بر آن حتی در نحوه برخورد با ناقضان این معاهدات نیز تبعیض‌هایی به نفع متحدان غرب ازجمله رژیم صهیونیستی وجود دارد. مورد دیگر تاسیس گروه ویژه اقدام مالی یا همان اف‌ای‌تی‌اف است که با محوریت گروه هفت و ابتدا با ١٦عضو تاسیس شد اما اکنون در مسئله فعالیت‌های تجاری و تجارت خارجی و سرمایه‌گذاری همه کشورها مداخله می‌کند و قواعد و قوانین تبعیض آمیز و یک طرفه‌ای به سود غربی‌ها و به ضرر کشورهای مخالف غرب بر پا کرده و کشورهایی که با ملاک‌های آن، تأیید نشوند در لیست سیاه قرار می‌گیرند.
اکنون فایننشال تایمز خبر داده است که «اولین معاهده بین‌المللی حقوقی الزام‌آور در استفاده از هوش مصنوعی» قرار است با محوریت آمریکا، انگلیس و اتحادیه اروپا تاسیس شود و چارچوب اولیه آن به روز پنجشنبه هفته پیش توسط کشورهای مورد اشاره به تصویب رسید.
معاهده احتمالی هوش مصنوعی چه چارچوب‌هایی دارد؟
هر چند مطابق اعلام مقامات اروپایی تدوین کننده سند: «شورای اروپا و هوش مصنوعی» که کلیات این معاهده است، فلسفه ایجاد این معاهده، «نگرانی عمومی در مورد اثرات توسعه هوش مصنوعی و تاثیر آن بر حقوق بشر، دموکراسی و حاکمیت قانون» عنوان شده است؛ اما نظر به تجارب پیشین کشورهای غربی و متحدان آنان در زمینه تاسیس معاهدات و نهادها و الزام دیگر کشورها به پذیرش آن و تن دادن به قوانین آنها، معاهده احتمالی برای هوش مصنوعی نیز احتمالا همین روند را طی خواهد کرد. سه واژه به‌کار رفته در عنوان این معاهده بسیار معنادار و قابل تامل هستند. نخست واژه «معاهده بین‌المللی». واژه بین‌المللی به‌معنای گسترش این سازمان است و اعضای آن محدود به اتحادیه اروپا، آمریکا و انگلیس نخواهد بود. بر این اساس پیوستن اعضای دیگر به این سازمان احتمالا با رعایت شرایطی خواهد بود و بسط قدرت آن و تلاش و رقابت برای پیوستن به آن را در جهان سبب خواهد شد. دوم؛ واژه «حقوقی». استفاده از این واژه نیز خبر از مقررات‌گذاری گسترده و پرتعداد برای حوزه هوش مصنوعی و استفاده از آن خواهد داشت و احتمالا امتیازات و مزایایی انحصاری و تبعیض آمیز برای غربی‌ها ایجاد خواهد کرد. و در نهایت واژه «الزام آور» خبر از اعمال قوانین و مقررات برای استفاده از هوش مصنوعی و ابزارهای جدید آن در سطح بین‌المللی و اعمال تنبیهاتی برای کشورهایی که خود را ملزم به تبعیت از قوانین این معاهده نمی‌دانند می‌دهد.
به هر صورت شکل‌گیری چنین معاهده‌ای علاوه بر موضوع تحقق پیش‌بینی هوشمندانه رهبر انقلاب، ضرورت برنامه‌ریزی مسئولان با همراهی صاحب‌نظران برای نهادهای بالادستی نظام در نحوه مواجهه با مسئله را دوچندان می‌کند تا از این ناحیه لطمه‌ای به کشور وارد نشود و ایضا کشور در زمینه علمی و تبادل علمی در حوزه هوش مصنوعی با جهان، دچار عقب ماندگی نگردد.