همه چیز در مورد توزیع ناعادلانه خودرو در ایران

به گزارش شهروندآنلاین، ایرانی‌ها در برخورداری از خودروهای سواری درمیان ۱۹۴ کشور، رتبه ۷۶ جهان را دارند که این رتبه با توجه به تعداد کشورهای توسعه‌یافته و کشورهای ثروتمند کم‌جمعیت و همچنین در مقایسه با کشورهای همسایه و رقبای منطقه‌ای ایران همچون مصر، ترکیه و سایر کشورهای همسایه جایگاه شایسته‌ای برای ایران است. با این‌ حال بررسی آمارهای داخلی (هزینه- درآمد و…) نشان می‌دهد به‌رغم این جایگاه نسبتا خوب، میزان برخورداری از خودرو در کشورمان کاملا نامتوازن و ناعادلانه است، درحالی که ۱۴میلیون خانوار یک یا چند خودرو دارند که نزدیک به ۴۹میلیون ایرانی فاقد خودرو هستند. این وضعیت در خانوارهای کم‌درآمد به ‌مراتب شرایط ناعادلانه‌تری دارد، چراکه ۷۰ تا ۹۰درصد خانوارهای شهری و روستایی در دهک‌های یک تا چهارم فاقد خودرو هستند.

۳۶میلیون وسیله نقلیه موتوری داریم

صنعت خودرو در ایران به همان میزانی که در انحصار دولتی‌ها بوده و انتظار هرگونه شفافیت از هزینه‌های تولید، کیفیت قطعه‌سازی و قیمت تمام‌شده بیهوده است، در کمیت و کیفیت تعداد خودروهای کشور نیز هیچ شفافیتی وجود ندارد. این وضعیت درحالی صورت می‌گیرد که در دو مرحله یعنی از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۴ و از آبان ۱۳۹۸ تاکنون طرح سهمیه‌بندی سوخت در کشور انجام شده و باید سیاست‌گذار جهت شفاف‌سازی نحوه توزیع انرژی در کشور تعداد خودروهای درحال تردد را به جزئیات در دسترس افکار عمومی، پژوهشگران و رسانه‌ها قرار دهد. چنانکه در ادامه خواهیم گفت، درحال‌ حاضر دولت درحالی به ۸۰میلیون یارانه نقدی (۴۵هزار تومانی) و به ۶۰میلیون نفر یارانه معیشتی (یارانه بنزینی) می‌دهد که در میان آنها بخشی دارای خودرو و منتفع از یارانه انرژی و بخش قابل ‌توجهی هم فاقد خودرو و بی‌بهره از یارانه انرژی هستند.

طبق بررسی‌های انجام‌شده در این گزارش، تنها آمار مستندی که از تعداد کل وسایل نقلیه موتوری درحال حرکت کشور در دسترس است، مربوط به سالنامه آماری بیمه مرکزی ایران است. براساس گزارش بیمه شخص ثالث این سالنامه، تا سال گذشته ۳۶میلیون و ۶۰۰ دستگاه وسایل نقلیه موتوری درحال حرکت در ایران وجود داشته که ۵۸درصد آنها دارای بیمه و ۴۲درصد فاقد بیمه بوده‌اند (عمدتا وسایل نقلیه کشاورزی، موتورسیکلت، خودروهای واقع در مناطق روستایی و… عمدتا فاقد بیمه‌اند).

طبق گزارش بیمه مرکزی از مجموع ۳۶,۶میلیون دستگاه وسیله نقلیه، بیش از ۱۲میلیون دستگاه آنها موتورسیکلت‌ها و مابقی به سایر وسایل نقلیه مربوط می‌شود. با توجه به اینکه در گزارش مذکور تعداد خودروها به تفکیک و با جزئیات بحث نشده، تلفیق آمارهای اعلام‌شده از سوی پلیس راه (تعداد خودروهای دارای پلاک) و آمارهای سازمان حمل‌ونقل جاده‌ای و دیگر دستگاه‌های دولتی نشان می‌دهد در مجموع با کنارگذاشتن وسایل نقلیه کشاورزی، در سطح کشور نزدیک به ۲۲میلیون خودروی فعال و دارای پلاک نصب‌شده در کشور وجود دارد.

درنهایت اگر خودروهای باری و خودروهای سنگین را از عدد مذکور کم کنیم، ۱۸میلیون و ۳۷۰هزار دستگاه خودروی سواری (شخصی و عمومی) در کشور وجود دارد. به ‌عبارتی دیگر، از مجموع خودروهای درحال تردد حدود ۵/۸۳درصد آنها خودروهای سواری و مابقی مربوط به خودروهای باری و… هستند. براین اساس با درنظرگرفتن نزدیک به ۸۴میلیون جمعیت کشور در سال‌جاری، به ازای هر ۱۰۰۰نفر در کشور ۲۱۸ دستگاه خودروی سواری (شخصی و عمومی) وجود دارد یا به‌ عبارتی، به‌ ازای هر ۱۰ ایرانی، تعداد ۲/۲ خودروی سواری در کشور درحال تردد است.

ایران در سرانه تعداد خودرو، ۷۶ جهان

طی دوسال اخیر، خودروسازان هر ازچندگاهی پیش‌فروش‌هایی را براساس قرعه‌کشی برگزار می‌کنند که تعداد شرکت‌کنندگان در این پیش‌فروش‌ها بسیار ارقام قابل ‌تأملی است، به‌طوری‌ که در برخی از این پیش‌فروش‌ها برای پیش‌فروش ۲۰ تا ۳۰هزار دستگاه خودرو، بیش از چهارمیلیون ایرانی به امید برنده‌شدن در قرعه‌کشی ثبت‌نام کرده‌اند.

با توجه به اینکه در دوسال اخیر تولید خودروسازان بین ۳۵ تا ۳۷درصد کاهش داشته، این موضوع در وهله اول می‌تواند گویای برهم‌خوردن تعادل عرضه و تقاضا باشد، اما زمانی که به شهریور سال ۱۳۹۴ برمی‌گردیم، مرور آنچه در تجربه کمپین مردمی «خرید خودروی صفر ممنوع» رخ داد، نشان می‌دهد با اتفاقاتی که طی دوسال اخیر در شاخص‌های کلان اقتصاد ایران رخ داده، بخش عمده و اصلی این تقاضاها، تقاضاهای مصرفی نبوده و کاملا تقاضای سرمایه‌ای هستند که برای منتفع‎شدن از رانت موجود بین قیمت کارخانه و قیمت بازار اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کنند.

شاید مرور اتفاقی که در شهریور سال ۱۳۹۴ افتاد، خالی از لطف نباشد. در آن سال زمانی که مردم در اعتراض به قیمت بالا و کیفیت پایین خودروهای داخلی کمپینی را با عنوان «خرید خودروی صفر ممنوع» در فضای مجازی کلید زدند، طی سه‌ماه با کاهش شدید خرید خودروهای صفر، خودروسازان را دست به دامان دولت کرد و دولت درنهایت مجبور شد با اعطای وام ۲۵میلیون تومانی برای خرید خودرو، این کمپین اجتماعی و خودجوش را سرکوب کند.

ایران از ۱۴ کشور شاخص جهان و منطقه وضعیت بهتری دارد

درخصوص سرانه خودرو گفته شد که سرانه تعداد خودروهای سواری در ایران هرچند درمقایسه با کشورهای توسعه‌یافته پایین است، اما با میانگین جهانی چندان فاصله ندارد (۲۱۸ دستگاه خودرو در ایران درمقابل ۲۲۲ دستگاه خودرو در میانگین جهانی) و درمقایسه با کشورهای منطقه و برخی کشورهای شاخص دنیا جایگاه چندان بدی ندارد؛ رتبه ۷۶ ایران در بین ۱۹۴ کشور درحالی است که سه کشور کم‌جمعیت کویت، بحرین و قطر به ‌ترتیب در رتبه‌های ۳۴، ۴۱ و ۴۲ جهان قرار دارند.

کشور روسیه در رتبه ۵۹، امارات در رتبه ۶۶، عمان در رتبه ۶۷، عربستان‌سعودی در رتبه ۷۴ و همگی بالاتر از ایران هستند و کشورهایی که به آنها اشاره می‌شود، در رتبه‌های پایین‌تر و با سرانه کمتری نسبت به ایران قرار دارند. برای نمونه چین در رتبه ۸۲، ارمنستان در رتبه ۹۰، ترکیه در رتبه ۹۴، الجزایر در رتبه ۱۰۰، جمهوری آذربایجان در رتبه ۱۰۳، اردن در رتبه ۱۰۴، لبنان در رتبه ۱۰۶، مصر در رتبه ۱۰۹، ترکمنستان در رتبه ۱۱۰، عراق در رتبه ۱۱۲، افغانستان در رتبه ۱۳۳، تاجیکستان در رتبه ۱۴۰، هند در رتبه ۱۴۴ و پاکستان نیز در رتبه ۱۶۴ قرار دارند.

۵۲درصد ایرانی‌ها خودرو ندارند

تا اینجا با استفاده از داده‌های آماری درخصوص جایگاه جهانی ایران بحث شد، اما به ‌نظر می‌رسد اتکای به سرانه که شاخص میانگین است، برای بیان تفاوت‌های اقتصادی- اجتماعی گویایی لازم را ندارد و بیانگر همه واقعیت‌ها نیست. در اینجا با استفاده از داده‌های هزینه-درآمد سال ۱۳۹۸ مرکز آمار ایران و داده‌های پایگاه اطلاعات اقتصادی خانوار (زیرمجموعه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی) وضعیت دسترسی خانوارها در دهک‌های مختلف درآمدی را نیز بررسی کرده‌ایم.

طبق داده‌های مذکور که به تفصیل در جدول شماره ۲ آمده است، از ۲۹میلیون و ۶۷۳هزار خانوار کشور در سال ۱۳۹۹ (آمارهای پایگاه اطلاعات اقتصادی خانوار)، ۲۲میلیون و ۲۲۸هزار خانوار درمناطق شهری و ۷میلیون و ۴۴۵هزار خانوار نیز در مناطق روستایی سکونت دارند.

همچنین براساس داده‌های هزینه-درآمد سال ۱۳۹۸ مرکز آمار ایران، طی سال گذشته از تعداد ۲۹میلیون و ۶۷۳هزار خانوار کشور، به‌طور میانگین ۴۸درصد خانوارهای کشور یا ۱۴میلیون و ۲۴۱هزار خانوار دارای حداقل یک خودرو و ۱۵میلیون و ۴۳۲هزار خانوار هم فاقد خودرو بوده‌اند. با توجه به تفاوت‌های برخورداری دهک‌ها و همچنین میزان برخورداری خانوارها در مناطق شهری و روستایی، بررسی جزئیات آماری نشان می‌دهد درمناطق شهری به‌طور میانگین ۵۳درصد خانوارها (۱۱میلیون و ۸۰۳هزار خانوار) دارای حداقل یک خودرو و ۴۷درصد مابقی فاقد حداقل یک خودرو هستند.

درهمین مناطق شهری، میزان برخورداری بین دهک‌های درآمدی نیز متفاوت است، به‌طوری‌ که در دهک یک (کم‌درآمدترین) حدود ۸۹درصد فاقد خودرو هستند. در دهک دوم ۷۴درصد، در دهک سوم ۶۴درصد، در دهک چهارم ۵۶درصد، در دهک پنجم ۴۸درصد، در دهک ششم ۴۰درصد، در دهک هفتم ۳۴درصد، در دهک هشتم ۳۰درصد، در دهک نهم ۲۰درصد و در دهک دهم نیز ۱۰درصد خانوارها فاقد خودرو هستند. درمناطق روستایی وضعیت کمی متفاوت‌ از مناطق شهری است، به‌طوری ‌که میانگین برخورداری خانوارهای روستای از خودروی شخصی کمتر از ۳۳درصد (۲میلیون و ۴۳۷هزار خانوار) است. همچنین در روستا، ۹۷درصد افراد دهک اول (کم‌درآمدترین) فاقد خودرو هستند.

در دهک دوم ۹۰درصد، در دهک سوم ۸۰درصد، در دهک چهارم ۷۴درصد، در دهک پنجم ۷۱درصد، در دهک ششم ۶۸درصد، در دهک هفتم ۵۹درصد، در دهک هشتم ۵۳درصد، در دهک نهم ۴۶درصد و در دهک دهم نیز ۳۴درصد خانوارها فاقد خودرو هستند.

۴۹میلیون ایرانی فاقد خودرو هستند و برخی خانوارها ۲ تا ۳ خودرو دارند

طبق داده‌های آماری گفته‌شده ۴۷درصد خانوارهای شهری و ۶۷درصد خانوارهای روستایی در سال ۱۳۹۸ فاقد خودرو بوده‌اند (داده‌های هزینه- درآمد مرکز آمار). همچنین این مورد نیز بحث شد که از ۲۹میلیون و ۶۷۳هزار خانوار ایرانی، ۱۴میلیون و ۲۴۱هزار خانوار حداقل دارای یک خودرو بوده‌اند و ۱۵میلیون و ۴۳۲هزار خانوار حتی یک دستگاه خودرو هم نداشته‌اند. حال اگر تعداد ۱۸میلیون و ۳۷۰هزار دستگاه خودروی سواری درحال تردد در کشور را تقسیم بر تعداد ۱۴میلیون و ۲۴۱هزار خانوار دارای خودرو کنیم، به‌ ازای هرکدام از این خانوارها ۱,۳ خودرو می‌رسد.

این موضوع بیانگر این نکته است که برخی خانوارها دارای چندین دستگاه خودرو هستند و برخی دیگر یک خودرو دارند. موضوع داشتن چندین خودرو در برخی خانوارها و نداشتن حتی یک دستگاه خودرو در بیش از ۱۵میلیون خانوار به دلایلی که در ادامه می‌آید، امری بسیار حیاتی و مهم است. اما درخصوص اینکه ۱۵میلیون خانوار فاقد حتی یک دستگاه خودرو چه جمعیتی را شامل می‌شوند، بررسی داده‌های پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان؛ تعاون، کار و رفاه اجتماعی نشان می‌دهد این تعداد باید حدود ۴۸میلیون و ۹۷۰نفر را شامل شود. البته با درنظرگرفتن بُعد خانوار ۲/۳ نفری نیز این رقم چندان دور از ذهن نیست و می‌تواند موید صحت این موضوع باشد.