مانورهای ساعت صفر از جمله روش های مرسوم برای حفظ آمادگی نیروهای امدادی است. موضوعی که در سال جاری در جمعیت هلال احمر مورد اهتمام جدی قرار گرفت تا سطح آمادگی مدیران و نیروهای امدادی و عملیاتی برای مواجهه با بحران ها افزایش یابد.
دکتر کریم همتی، رئیس جمعیت هلال احمر در یادداشتی اهمیت، نحوه اجرا و اثرات این مانورها را مورد واکاوی قرار داده است.
پهنه خاکی کشورمان ایران از نظر زلزله خیزی به عنوان یک بحران طبیعی، در منظقه فعال جهان قرار دارد و به گواه مطالعات و پژوهش های علمی و مشاهدات یک قرن اخیر از خطر پذیرترین نقاط این کره خاکی است. در دهه های اخیر به طور میانگین هر پنج سال، یک زلزله ویرانگر با صدمات جانی و مالی بالا در یکی از مناطق کشور تجربه شده است. پاسخگويى مناسب و شایسته به چنین بحران ها و حوادثی، زمانى ممکن است که از قبل آمادگى لازم براى رويارويى و مواجه با آن صورت گرفته و سازمان‌هاى بشردوستانه و متولی، در راستای کاهش تلفات و خسارات از “نكات مشترك مابين انواع بحرانها” “الگوى مديريت بحران” را ارائه نمايند كه اين الگو امروزه با عنوان چرخه مديريت بحران شناخته می شود. یکی از مهمترین ستون این الگو، ارتقای میزان آمادگی نیروهای امدادی و عموم مردم برای مواجه با حوادث و بلایا است که از طرق مختلف همچون برگزاری “مانورهای لحظه صفر” و ارزیابی واکنش نیروهای امدادی، داوطلب و سایر تیم های تخصصی مورد سنجش قرار می گیرد. در واقع هر گونه اقدام و فعالیتی که هدف آن ارتقای سطح آمـادگـی تیم‌های واکـنـش اضـطـراری، کارکنان عملیاتی و افـراد جامعه است به عنوان جزیی از مرحله آمادگی و کاهش خطر در سوانح و حوادث محسوب می گردد. حسن اجـــرای مـانـور، نقش مهم آن در ایجاد آمادگی و ضرورت انجام واکنش صحیح و سریع در برابر بحرانها است که نتایج حاصل از آن موجب کاهش تلفات، خسارات و افزایش پایداری و تاب آوری جامعه می شود.
بر این اساس جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، طی یک سال گذشته هم راستا با تداوم و تشدید برنامه های آموزش همگانی از طریق ایجاد ساختار امدادی-آموزشی جدیدی با نام “خانه هلال” و تکیه بر به روزترین منابع علمی و اطلاعاتی نوین در زمینه کنترل فجایع طبیعی و غیرطبیعی در سطح جهان، تلاش وافری برای برگزاری مانورهای ارزیابی آمادگی داشته است به طوری که در سال 1399 به طور متوسط هر 15 روز شاهد برگزاری یک مانور با تاکید بر مناطق خطر پذیرکشور بوده ایم. برای ارزیابی دقیق تر و مواجه واقعی‌تر با حوادث انواع مختلف مانور همچون “مانور لحظه صفر” (که هدف آن ارزیابی و بازبینی امکانات و تجهیزات امدادی و سنجش آمادگی نیروها در سطح منطقه بوده است)، “مانور دور میزی“ ( Top Table )با تاکید و تمرکز بر فرایندهای پاسخگویی و سلسله مراتب فرماندهی و … مورد استفاده قرار گرفته و ابعاد این مانورها، میزان پیچیدگی، تعداد افراد درگیر دراجرا، مدیریت مانور و تعداد سازمانهای درگیر، بیشتر در سطح منطقه و استان قابل سنجش است. در تمامی سطوح برگزاری مانورها، هدف افزایش هماهنگی میان تیم‌های عملیاتی و سازمانهای درگیر حادثه، ارزیابی انبارهای امدادی، تعیین و تمرین نقش‌ها و مسئولیت‌های افــراد و نهادهای مختلف، ارزیابی سرعت عملکرد نیروهای امدادی، آزمایش برنامه ها، سیستم‌ها و سازمانها در شرایط وقوع حادثه بوده است.
طی یک سال گذشته هم راستا با تداوم و تشدید برنامه های آموزش همگانی از طریق ایجاد ساختار امدادی-آموزشی جدیدی با نام “خانه هلال” و تکیه بر به روزترین منابع علمی و اطلاعاتی نوین در زمینه کنترل فجایع طبیعی و غیرطبیعی در سطح جهان، تلاش وافری برای برگزاری مانورهای ارزیابی آمادگی داشته است به طوری که در سال 1399 به طور متوسط هر 15 روز شاهد برگزاری یک مانور با تاکید بر مناطق خطر پذیرکشور بوده ایم.
با توجه به تعدد مانورهای برگزار شده پس از پایان هر کدام از اقدامات تمرینی، تلاش شد تا ارزیابی کاملی از چالش های مواجه با حوادث در موقعیت فرضی صورت پذیرد. بررسی تیم های ارزیاب مستقل نشان داده که سیستم مدیریت بحران در حوادث و بلایا دارای اشکالاتی است و ضرورت دارد مورد بازیبینی و ترمیم قرار گیرد. از جمله مهمترین آنها می توان به عدم هماهنگي کافی بين دستگاههاي اجرايي و حتی تیم های شرکت کننده در جریان حوادث، ناقص بودن بانك هاي اطلاعاتي پشتيبان، ضعف در مستند سازي، ضعف در فرایندهای آموزشی، به روز بودن نیروهای امدادی، پشتیبانی و در برخی موارد استهلاک و عدم کارایی مناسب وسایل امدادی و لوجستیکی اشاره کرد.
در همین راستا و در پایان هر کدام از مانورهای لحظه صفر اقدامات لازم برای پوشش و رفع نقاط ضعف و ارتقای نقاط قوت نیروها و لجستیک موجود در فرایند امداد رسانی صورت گرفته است. با توجه به اينكه انتظار می‌رود در انجام مانورها، سطح آمادگى نیروهای امداد رسان ارتقاء یافته و باعث افزايش ميزان تاب‌آورى در بين افراد جامعه گردد، بدین ترتیب مناسبترین روش براى بهبود عملكرد تمرينها و رسيدن به اهداف مدنظر، برنامه‌ريزى ترمیم نقاط ضعف بعد از برگزارى مانور است. در واقع فرآيند برنامه ريزى بهبود، شامل روشهايى است كه بعد از ارزيابى تمرين در برابر بلايا و به استناد توصيه ها و موارد پيشنهادى در مستندات و گزارشات پس از مانورهای فرضی ارائه می شود به گونه اى كه اجراى اين موارد، در قالب يك چرخه مداوم بهبود كيفيت هم اکنون تا حد قابل قبولی منجر به توسعه و ارتقاى توانمندى‌های نیروهای امداد رسان شده است.
از سویی دیگر باید تاکید کرد در این مانورها، اگرچه همدلی و تلاش در میان نیروها و داوطلبان در صورت بروز حوادث مشاهده می شود اما ضرورت دارد در این زمینه تلاش بیشتری برای رسیدن به حد مطلوب صورت پذیرد تا بتوان اثربخشی، سرعت و دقت عملیات امداد و نجات را در موقعیت‌های واقعی افزایش داد. آمادگی نیروهای امداد رسان، آموزش، بکارگیری و آشنایی با ابزار و تکنولوژی روز دنیا در حوادث موجب کاهش تلفات انسانی در امدادرسانی می شود. بر این اساس جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک وظیفه ذاتی، خود را موظف به طراحی دوره های عملی کارا و مورد نیاز برای نیروهای امدادی و داوطلب می بیند تا با تکنولوژی‌های نوین امداد و نجات آشنا شده و مهارت آنها در حین سوانح در بالاترین حد ممکن باشد، موضوعی که متاسفانه برای سالیان متمادی مورد غفلت و بی توجهی قرار گرفته بود. ضروری است امدادگران توانایی بالایی در بکارگیری دانش و مهارت هایی که آموخته اند، داشته باشند تا بدین وسیله مانع از تشدید آسیب و تلفات حوادث غیرمترقبه گردند. چگونگی برنامه ریزی آموزش امدادگران نقش کلیدی در توسعه و دستیابی به اهداف کلی آن دارد که در این زمینه توجه به استانداردهای جهانی و دانش روز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مانورهای لحظه صفر و سایر تمرین ها ارتقاء آمادگی، به عنوان بخشی از فرایند آماده سازی امدادگران هلال احمر، تلاشی جدی برای ارتقاء شاخص‌های خدمت رسانی در هر گونه حادثه ای به هم میهنان است. برنامه ریزی مبتنی بر واقعیت‌های محیطی، ارزیابی وضع موجود، شناخت ظرفیت ها و چالش ها پیش رو، سنجش آمادگی نیروها و از همه مهمتر ارزیابی آمادگی روانی-اجتماعی مردم در پاسخگویی به بلایا و رویدادها از اهداف بنیادین برنامه ها بوده است.
دکتر کریم همتی عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران
و رئیس جمعیت هلال احمر جمهوری اسلامی ایران