خط ویژه؛ حق ویژه!
بررسی تاریخچه راه‌اندازی خطوط ویژه و ابعاد حقوقی بهره‌مندی بعضی افراد از این مسیرهای خاص
ویژه‌بودن در ایران بحث امروز و دیروز نیست. استفاده از مزایای خاص سابقه طولانی در مملکت دارد. درآمد ویژه، شرایط ویژه، ویژه‌خواری و «خط ویژه» که این روزها به لطف جناب عنابستانی به سوژه داغی تبدیل شده است. در این چند هفته به دنبال ماجرای سیلی که سرباز راهور ناجا از سوی نماینده مجلس نثارش شد، خط ویژه و شرایط تردد در آن سوالات زیادی را در ذهن مردم ایجاد کرده است. اینکه چرا بعضی افراد حق برخورداری بیشتری نسبت به سایر شهروندان دارند؟ اینکه جداکردن قسمتی از خیابان‌ها به واسطه تابلوی خط ویژه برای تردد برخی‌ها، جدا از سایر افراد جامعه کار درستی است؟ یا اینکه طراحی خطوط ویژه با چه هدفی انجام شده و آیا این خطوط در شرایط کنونی همان کارکردهای موردنظر گذشته را دارند؟
شاید حادثه دروازه دولت بهانه خوبی باشد تا چرایی راه‌اندازی خطوط ویژه و مهم‌تر از آن بهره‌مندی عده‌ای خاص از مزیای تردد سریع و بدون ترافیک این خطوط را بررسی کنیم.
ورود خطوط ویژه به خیابان‌های پایتخت
هرچند به طور دقیق معلوم نیست این خط‌های زرد از چه زمانی روی آسفالت‌های سیاه خیابان‌ها کشیده شدند، اما به طورکلی می‌توان ردپای خطوط ویژه حداقل درخیابان‌های تهران را در اواخر دهه 60 و اوایل دهه 70 جست‌وجو کرد. دورانی که خیابان‌های پایتخت برای جابه‌جایی شهروندان با وسایل حمل‌ونقل عمومی به طرح جدیدی نیاز داشت.
خیابان ولیعصر و انقلاب نخستین شریان‌های ترافیکی بودند که خطوط ویژه برای آنها در نظر گرفته شد. آن روزها همه این مسیرها را با عنوان خطوط ویژه اتوبوس می‌شناختند، یک خط زرد ممتد با عرضی که فقط دو اتوبوس به زحمت می‌توانستند از کنار یکدیگر عبور کنند. بعد از مدتی هم جدول‌های بتنی لوله‌های فلزی این مسیر ویژه و تازه‌وارد را از بقیه خیابان جدا کرد، تا این مسیرهای خلوت و جدید تافته‌ای جدا بافته از بقیه خیابان‌های شهر باشند.
با رشد جمعیت در تهران این خطوط هم گسترش پیدا کرد. تقریبا از اوایل دهه 80 بیشتر خیابان‌های اصلی در مرکز شهر با خط ویژه به هم متصل شدند. اما چند سال بعد موضوع اتوبوس‌های تندرو موسوم به «بی‌آرتی» مطرح شد تا رد این مسیرهای خاص از هسته مرکزی شهر هم فراتر رود. البته قبل از آن هم خطوط ویژه تردد اتوبوس در بزرگراه‌های تهران جاخوش کرده بودند. این شد که تقریبا از اواخر دهه 80 بخشی از فضای خیابان‌های پرتردد و حتی اتوبان‌های اصلی درون‌شهری به خط ویژه اختصاص پیدا کرد.
پلاک شخصی‌ها با شیشه‌های دودی
اما موضوعی که در همه این سال‌ها به درستی به آن پرداخته نشد و شاید هم کسی چندان به آن توجهی نکرد، نحوه استفاده و شرایط صدور مجوز تردد در این خطوط ویژه است. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، این خطوط در ابتدای امر به منظور تسهیل در جابه‌جایی اتوبوس‌های درون‌شهری طراحی و اجرا شد، اما امروز علاوه بر وسایل حمل‌ونقل عمومی، خودروهای خدماتی چون اورژانس و آتش‌نشانی هم برای تردد از این مسیرها استفاده می‌کنند. البته دایره بهره‌مندان از این مسیرهای ویژه که انصافا بهترین گزینه برای فرار از ترافیک سرم‌آور خیابان‌هاست، بسیار فراتر از اینهاست. ماشین‌های با پلاک تشریفات و سیاسی، حتی خودروهای نظامی و در این چند سال اخیر ماشین‌های پلاک شخصی البته با شکل و شمایل خاص نظیر شیشه تمام دودی و چراغ‌های گردون قرمز و آبی با سرعت در این خطوط حرکت می‌کنند.
ترددهای بی‌ضابطه
یکی از افسران وظیفه راهور که محل خدمتش یکی از تقاطع‌های خیابان انقلاب حدفاصل میدان انقلاب تا میدان آزادی است، صحبت‌های جالبی در این‌باره دارد. او به «شهروندآنلاین» می‌گوید که آمبولانس و ماشین‌های پلاک نظامی از خط ویژه رد می‌شوند و ما هم بنا به رسم معمول مسیر را برای آنها باز می‌کنیم، اما ماشین‌های پلاک شخصی زیادی هم قصد تردد از این مسیر به خصوص در زمان‌های پرترافیک را دارند.
ماشین‌هایی که به گفته او بعضی از آنها مجوز تردد هم ندارند: «برای برخی ماشین‌های پلاک شخصی مجوز صادر شده که وقتی ما درخواست رویت آن را داریم، به ما نشان می‌دهند، اما بعضی از آنها یا مجوز را نشان نمی‌دهند یا با پرخاشگری به ما اعترض می‌کنند.»
او می‌گوید: «همین چند روز پیش یک مگان سفید با سرعت قصد عبور از خط ویژه را داشت که با همکارم به او فرمان توقف دادیم، وقتی از او درخواست مجوز کردم، کسی که عقب نشسته بود، با لحن بسیار بدی به من گفت تو کی هستی که از من مجوز می‌خواهی، بعد از کلی جروبحث راننده به من گفت این آقا معاون وزیر است و عجله هم دارد. آخرش هم ما نفهمیدیم که مجوز تردد داشت یا نه!»
مجوزهایی که شفاف نیست
هرچند راهنماییورانندگی به عنوان مرجع صدور مجوز تردد خطوط ویژه تاکنون به طور شفاف شرایط استفاده از این مسیرهای خاص را اعلام نکرده، اما مسئولان این نهاد انتظامی درخصوص اینکه کدام دسته از خودروها اجازه تردد در خطوط ویژه را دارند، می‌گویند: «برابر قانون خودروهای امدادی و برخی خودروهای خدماتی اجازه تردد در خطوط ویژه و اضطرار را دارند. همین قدر که خودروهای عبوری از خط ویژه، از علایمی نظیر چراغ گردان یا آژیر استفاده کنند، این امر نشان می‌دهد که در حال مأموریت هستند.»
البته چند سال قبل هم موضوع تردد برخی با آمبولانس‌های اجاره‌ای و ماشین پلاک شخصی با چراغ‌های گردون مطرح شد. رئیس پلیس راهنماییورانندگی وقت تهران بزرگ گفت: «علاوه‌بر خودروهای امدادی که رنگ و ظاهرشان مشخص است؛ تنها خودروهایی مجاز به عبور از خط ویژه و نصب چراغ LED هستند که مجوز لازم را از پلیس دریافت کرده باشند.» البته نه او و نه دیگر فرماندهان رده بالای راهنماییورانندگی تاکنون شرایط اخذ مجوز برای تردد خودروهای پلاک شخصی در خط ویژه را به طور شفاف اعلام نکردند.»
درخواست یک نماینده
نبود شفافیت درخصوص مکانیزم و شرایط صدور مجوز تردد در خطوط ویژه، بعد از ماجرای درگیری نماینده مجلس با سرباز راهور ناجا، بار دیگر بر سرزبان‌ها افتاد. سیدنظام‌الدین موسوی، نماینده مردم تهران در مجلس در همین رابطه در صفحه شخصی‌اش خطاب به رئیس پلیس راهور ناجا نوشت: «سوال از مسئولان محترم ناجا هم هست که چرا برای عبور از خط ویژه تردد اتوبوس و آمبولانس به دیگران مجوز می‌دهند؟ شفاف اعلام کنید چه کسانی از خط ویژه تردد می‌کنند؟»
اگر خط ویژه برای تسهیل و تسریع در حرکت اتوبوس، آمبولانس، ماشین پلیس و آتش‌نشانی و سایر خودروهای امدادی است؛ اصولا صدور مجوز برای خودروهای دیگر که مأموریت اورژانسی ندارند، از جمله خودروی مسئولان چه ضرورتی دارد؟ آیا نقض غرض نیست؟»
او در بخش دیگری از این متن آورد: «بنابراین در وهله اول باید بررسی شود که آیا اصلا تردد این خودروهای پلاک شخصی قانونی است یا نه؟ و اگر این موضوع قانونی است، کارشناسان باید بر سر اینکه با توجه به عواقب دوگانه این قانون، آیا همچنان باید باقی بماند یا لغو شود، بحث کنند.»
خط ویژه و حقوق شهروندی
اما ماجرای استفاده افراد خاص از خط ویژه از منظر حقوقی هم قابل بررسی است. ناصر قاسم‌زاده، کارشناس حقوقی به «شهروندآنلاین» می‌گوید جداسازی بخشی از خیابان آن هم به شکلی که در ایران مرسوم شده، تضییع حقوق شهروندی است.
به گفته او خط ویژه در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به نام خطوط اضطراری شناخته می‌شود که در شرایط معمول همه شهروندان امکان استفاده و تردد در آن را دارند که بنا به ضرورت‌های خاص ترددهای ویژه‌ای در آن انجام می‌شود.
قاسم‌زاده معتقد است شرایط حال حاضر تهران و سایر کلانشهرهای ایران به گونه‌ای است که اساسا این خطوط ویژه کارکرد اصلی‌شان را از دست داده‌اند: «خط ویژه از ابتدا برای تردد سریع و جابه‌جایی وسایل نقلیه عمومی در پایتخت ایجاد شد، اما موضوعی که باید به آن توجه کرد، این است که معضل ترافیک تهران و سایر کلانشهرها دلایل دیگری دارد که در صورت توجه به آنها خودبه‌خود نیاز به خط ویژه برطرف می‌شود.»
این کارشناس حقوقی می‌گوید اینکه عده‌ای خاص صرفا با در دست داشتن یک مجوز از شرایط ویژه استفاده کنند، از منظر حقوقی پذیرفته نیست و این حق برای همه شهروندان وجود دارد تا نسبت به این موضوع پیگیری قضائی داشته باشند.
او ادامه می‌دهد: «حتی صدور مجوز برای تردد در این مسیر هم باید روند کاملا شفافی داشته باشد، چون همه سازمان‌ها و نهادها به نوعی خدمتگزار مردم هستند و هیچ امتیاز ویژه‌ای برای فرد خاصی وجود ندارد. حقوق شهروندی برای همه یکسان و برابر است و اگر شرایط خاصی هم در نظر گرفته می‌شود، نه برای شخص که به دلیل جایگاه و نهادی است که درنهایت باید خدمتگزار مردم باشد.»