صحبت از پژمردن یک برگ نیست

ملیحه محمودخواه- یکی از مهم‌ترین منابع طبیعی هر کشور خاک است. خاک یک منبع زنده و تجدیدناپذیر است  که برای تولید غذا و همچنین برقراری توازن جهانی اکوسیستم‌ها ضروری و حیاتی است.

سالانه بیش از دومیلیون تن خاک در کشور از بین می‌رود، این یعنی فاجعه. آب و باد دو عاملی هستند که نقش مهمی در فرسایش خاک ایفا می‌کنند و سبب می‌شود سالانه 1.6 میلیون تن فرسایش خاک در کشور رخ دهد؛ این درحالی است که به‌طور متوسط در اقلیم کشور (خشک و بیابانی) ما ۷۰۰ تا ۱۰۰۰سال طول می‌کشد تا یک سانتیمتر خاک تشکیل شود. اما قسمت دیگر فرسایش خاک در حوزه کشاورزی رخ می‌دهد و آمار فرسایش خاک را تا دومیلیون تن افزایش می‌دهد.

اهمیت وجود خاک به همه ابعاد زندگی انسان وابسته است و از همه مهم‌تر این است که خاک نقش مهمی در زنجیره غذایی انسان‌ها ایجاد می‌کند. آلودگی و فرسایش خاک نخستین ضرر را به زنجیره غذایی وارد می‌کند و اینجاست که شرایط برای زندگی انسان و دیگر جاندارانی که غذایشان وابسته به گیاهان است، به خطر می‌افتد.

حال خاک در کشور ما خوب نیست

نگرانی از این فرسایش خاک را هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور مدام تأکید می‌کند و به «شهروند» می‌گوید: «حال خاک در کشور ما خوب نیست و روز به روز بر بدی حال این منبع بزرگ زندگی افزوده می‌شود. این روند نابسامان در مناطق حساس و با اهمیت در مناطق گرم و خشک و بیابانی بیشتر است و برای اینکه جلوی این فرسایش گرفته شود، بهترین کار حفظ پوشش گیاهی و آبخیزداری است.»

آب مهم‌ترین منبع حفظ آب

این درحالی است که بهترین راه برای حفظ آب، «خاک» است. بهترین منبع طبیعی حفظ آب و استفاده طبیعی از آن نگهداری در دل خاک است.

به باور جزی، اگر پوشش گیاهی حفظ شود، آب در زمین حفظ می‌شود و می‌تواند سبب رونق کشاورزی شود و به این ترتیب باید بحث آبخیزداری به‌عنوان یک ضرورت به شمار برود، این درحالی است که این کار هزینه زیادی را نیز وارد نمی‌کند؛ زیرا آبخیزداری هر هکتار 1.5میلیون تومان هزینه دارد و این در برابر هزینه‌ای زیادی که در این حوزه صرف می‌شود، زیاد نخواهد بود.

هزینه‌هایی که هدر می‌رود

او انتقاد هم دارد به اینکه هزاران میلیارد دلار برای ساخت سد در کشور هزینه می‌شود اما روی بحث آبخیزداری سرمایه‌گذاری انجام نمی‌شود. به گفته او، 320هزار حلقه چاه غیرمجاز در کشور وجود دارد که هیچ توجهی به آنها نمی‌شود و خود این چاه‌ها تهدیدی برای سفره‌های آب زیرزمینی به شمار می‌رود.

خاک کالا نیست

محمدرضا امیری، استاد مهندسی حفاظت آب و خاک دانشگاه و عضو انجمن علوم خاک ایران نیز بر این باور است که خاک کالا نیست که بشود نمونه آن را دوباره ساخت. او معتقد است که خاک ارج و قرب داشته و اعتبار و ارزش دارد. اقلیم ایران دارای تنوع بسیار زیادی است و باید به این نکته اشاره کرد که خاک اولین حلقه چرخه تأمین مواد غذایی است.

شاید نام فرسایش خاک به خودی خود توجه کسی را جلب نکند اما وقتی این نکته مورد تأکید قرار بگیرد که تاکنون 54میلیارد دلار از فرسایش خاک متضرر شده‌ایم توجه به این موضوع را بیشتر کند.

انسان مهم‌ترین قاتل خاک

عضو انجمن خاک ایران عوامل طبیعی را در از بین‌رفتن خاک بی‌تأثیر نمی‌داند اما بیشترین عامل برای این نابودی را دخالت انسان می‌داند و معتقد است قطع درختان، چرای بی‌رویه دام‌ها، تبدیل زمین‌های شیب‌دار به اراضی کشاورزی، احداث جاده بدون توجه به نکات مهندسی و ایجاد تأسیسات یا عدم ایجاد موانعی که بتواند از فرسایش هنگام ایجاد تأسیسات جلوگیری کند، از مهم‌ترین اقداماتی است که باید برای حفظ خاک صورت گیرد.

به اعتقاد این استاد دانشگاه، خاک جزو باارزش‌ترین سرمایه‌هایی است که در اختیار انسان است؛ زیرا خاک نقش مهمی در کاهش تنش‌های آبی و ذخیره‌سازی آب ایفا می‌کند و اگر خاک نبود و کره‌زمین به جای خاک از سنگ پوشیده شده بود، قادر به ذخیره‌سازی آب نبود و همه آب‌های دریافتی از بارندگی وارد دریاها و دریاچه‌ها می‌شد.

او معتقد است نقش دیگر خاک، توزیع‌کردن  آب در دنیاست. در واقع رطوبت خاک بیش از 8 برابر رطوبت رودخانه‌هاست و این رطوبت خاک است که موجب توسعه پوشش‌های گیاهی و مرتع می‌شود.  امیری توضیح می دهد که بیش از ده هزار نوع خاک در جهان وجود دارد که برای نگهداری از نوع خاک مدیریت ویژه‌ای باید صورت گیرد و این اقدامی است که متأسفانه در کشور هرگز انجام نشده، درحالی که 70سال گذشته در دنیا اقدام به شناسایی خاک شده است.

سلامت جامعه در گروی سلامت خاک

امیری می‌گوید: «‌اگر خاک سالم باشد، جامعه نیز سالم خواهد بود؛ زیرا آلودگی های نفتی، رادیواکتیو و مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی وارد زنجیره غذایی انسان می‌شود، زیرا بیشتر غذایی انسان و دام از گیاهانی تأمین می‌شود که در خاک رشد و نمو پیدا می‌کند، به همین دلیل آلودگی خاک می‌تواند زنجیره غذایی انسان را تهدید کند.»

بر اساس آمار ایران در زمینه فرسایش خاک رتبه اول در دنیا را به خود اختصاص داده و این بیانگر این است که هیچ برنامه مدون و مشخصی برای حل این معضل وجود ندارد.

از سوی دیگر کشور در شرایط خشکی قرار دارد؛ از این‌رو پوشش گیاهی کمی داریم و پوشش گیاهی کم، زمینه را برای فرسایش خاک فراهم می‌کند؛ ابن درحالی است که بیش از 51درصد از کشور دارای اراضی شیب‌دار است و شیب، سرعت فرسایش را افزایش می‌دهد.

فرسایش خاک و نقش آن در زلزله

در دوره‌ای هستیم که از آن به‌عنوان عصر آسیب‌پذیری نام می‌برند. امروزه جوامع با تنوعی از مخاطرات انسانی و طبیعی مختلف مواجه هستند و اگر خط سیر مخاطرات را در نظر بگیریم، به یک حقیقت می‌رسیم که ما درحال حرکت با شیب و سرعت معناداری هستیم که شدت و تلفات این مخاطرات روز به روز افزایش می‌یابند. بسیاری از این مخاطرات اثر هم‌افزایی دارند؛ یعنی وقوع یک حادثه، باعث شروع یا تشدید حادثه دیگری می‌شود. این مسأله در علم مخاطره‌شناسی «برهم‌کنش» گفته می‌شود؛ یعنی اثرگذاری یک مخاطره روی مخاطره دیگر است.

فرسایش خاک شدت زلزله را بیشتر می‌کند

مهدی زارع در گفت‌وگو با خبرنگار «شهروند» در خصوص رابطه فرسایش خاک و زلزله می‌گوید: «فرسایش خاک به خودی خود سبب وقوع زلزله نمی‌شود اما نکته اینجاست تغییراتی که در خاک رخ می‌دهد، می‌تواند در میزان شدت زلزله و میزان خرابی‌هایی که به بار می‌آورد، تأثیرگذار باشد.»

او ادامه می‌دهد: «وقتی پوشش خاک یک منطقه تغییر می‌کند، پاسخ خاک به امواج لرزه‌ای تغییر می‌کند که هم می‌تواند در شدیدترشدن امواج لرزه‌ای باشد یا اینکه به‌طور عکس امواج را کاهش دهد. بنابراین فرسایش خاک به خودی خود باعث رخدادن زلزله نخواهد شد اما نقش مهمی در شدت خرابی و شدت دامنه امواج زلزله خواهد داشت و تبعات ثانویه زیادی را به دنبال داشته باشد.»

به‌طور مثال وقتی در جایی زلزله رخ می‌دهد که فرسایش خاک به‌طور گسترده رخ داده است، در آنجا در مناطق دامنه‌ای احتمال وقوع زمین‌لرزه سخت در آن مناطق بسیار زیاد است.

او با تأکید بر اینکه در برخی مناطق گاهی شدت فرسایش به اندازه‌ای است که سبب می‌شود خاک نرم به‌طور کلی از بین برود و لایه‌ای از یک منطقه‌ای حذف شود، اگر این لایه سطحی وجود داشت، می‌تواند در برخی از مناطق میزان صدمات را کاهش دهد.