حدود 400 سال پس از شهادت مولا علی(ع)، فردی ملقب به «سیدرضی»، گزیدهای از بیانات ایشان را در کتابی تحت عنوان «نهجالبلاغه» گردآوری کرد؛ بیاناتی که متکلمان و زبانشناسان خبره در بیان، همگی بر بلاغت و شیوایی و نبوغ صاحببیان، در زبان اشاره داشتهاند و در حکمت آن شروح مختلفی نوشتهاند. اما آنچه در ادامه میآید، مروری است به چند ترجمه این کتاب گرانقدر و گرانسنگ به فارسی؛ از آغاز تاکنون.
یاسر نوروزی: برخی کتب تاریخ فرق اسلامی، نخستین اختلاف مسلمانان را به ماجرای سپاه اسامه میرسانند؛ زمانی که پیامبر اکرم(ص) بر این باور بودند لشکری برای جلوگیری از پیشروی سپاه روم، گردآوری و به منطقه اعزام شود. اینجا نخستین نشانههای مخالفت و انتقاد از سوی آنها که آگاهی نسبت به مقام نبوت نداشتند یا در ذهن غرضی داشتند و در دل مرض، نمایان شد. با این حال اغلب کتب مربوط به موضوع، اختلاف را به زمان مرگ رسول اکرم(ص) میرسانند؛ زمانی که ایشان در حال احتضار، قلمی برای وصیت خواست اما… شیعیان بر این باور هستند که پیامبر(ص) در ماجرای غدیر خم، امیرمومنان را برای جانشینی خود برگزیده بود و این مهم را به تمام پیروان اعلام کرده بود. با این حال آنچه رفت، رفت و درنهایت بعد از مرگ پیامبر(ص)، عداوتها و کینههای جاهلی آشکار شد. پس از ایام سکوت امیرمومنان، علی(ع)، بغض و دشمنی، دیگر ریشه دوانده بود. جریان از فتنه جمل جولان گرفت، به جنگ خوارج رسید و درنهایت به رویارویی با سپاه معاویه کشید. سرآخر هم که فرق مولای متقیان در مسجد کوفه به خون آغشته شد. درباره این بخش از تاریخ فراوان نوشتهاند و مظلومیت اهل بیت را بسیار روایت کردهاند. از فتنهای که علیه امام حسن مجتبی(ع) درگرفت تا شهادت سالار شهیدان، ابا اعبدالله الحسین(ع) در دشت نینوا. پس از آن تا قیام مختار، هرگونه ارادات به خاندان اهل بیت با تعقیب و شکنجه و حصر و حتی قتل همراه بود. حکومت اموی که لعن علیه علی(ع) را آغاز کرده بود، تیغ جنایت را یک به یک به امرای دیگر سپرد تا اینکه شمشیر مخالفت با آل علی به سفّاکترین خلفای آن دوره، ححاج یوسف رسید. روایت کردهاند حکم کافر و مشرک در نظر حجاج انقدر ناپسند نبود که بگویند فلانی پیرو علی است. در واقع شیعیان با کوچکترین نشانهای بازداشت و شکنجه میشدند یا به قتل میرسیدند. پس از آن هم تنها در زمانی کوتاه، دوره خلافت عمر بن عبدالعزیز، خصومتهای حکومتی، اندکی از پیروان علی(ع) برداشته شد. در واقع تاریخ پس از آن، تاریخ دشمنی، کینه و عداوت علیه علی(ع) است. تاریخ زشت و درازآهنگ حکومت عباسیان هم پر است از بغضی دوباره و جلوه نفاقی دیرین. با این مقدمه کوتاه، میتوان دریافت که گردآوری کلام مولای متقیان، علی(ع)، چه کار صعب و طاقتفرسایی بوده و شیعیان چگونه سینه به سینه، سخنان امیرمومنان را نقل کردند و زنده کردند. به این ترتیب قرن پنجم هجری، یعنی حدود 400 سال پس از شهادت مولا علی(ع)، فردی ملقب به «سیدرضی»، گزیدهای از بیانات ایشان را در کتابی تحت عنوان «نهجالبلاغه» گردآوری کرد؛ بیاناتی که متکلمان و زبانشناسان خبره در بیان، همگی بر بلاغت و شیوایی و نبوغ صاحببیان، در زبان اشاره داشتهاند و در حکمت آن شروح مختلفی نوشتهاند. اما آنچه در ادامه میآید، مروری است به چند ترجمه این کتاب گرانقدر و گرانسنگ به فارسی؛ از آغاز تاکنون.
فیضالاسلام
حدود 500 سال پس از گردآوری «نهجالبلاغه» توسط سیدرضی، این کتاب برای اولین بار به زبان فارسی ترجمه شد. مولف حاج سیدعلی نقی اصفهانی معروف به «فیض اسلام»، ۱۰ سال برای ترجمه زمان گذاشت و کتاب را در ۶ مجلد نوشت. مرحوم فیض الاسلام در بیان انگیزه خود از ترجمه این کتاب گفته بود: «گاهی در بعضی مجالس دینی و مذهبی پارهای از کلمات این کتاب را خوانده و معنی میکردم. شنوندگان به شگفت آمده و میگفتند: اگر علما و رجال دینی ترجمه فرمایشات امام علی(ع) در کتاب نهجالبلاغه را به طوری که در خور فهم فارسیزبانان باشد، نوشته بودند، همه از آن بهرهمند میشدند، ولی افسوس که از ترجمه و شرحهایی که در دسترس است، چنانکه باید استفاده نمیشد. بنابراین بر نگارنده واجب شد که دست از کار بردارم و این کتاب جلیل را به زبان فارسی سلیس و روان ترجمه کنم.» ترجمه مرحوم فیض الاسلام هنوز هم با وجود گذشت چند سده از آن، روان و قابل فهم است. هرچند بعدها ترجمههایی دیگر انجام شد که استفاده از این کتاب را برای عوام و خواص، با هر رویکردی و ذائقهای فراهم کرد.
علامه محمدتقی جعفری
شرح مثنوی معنوی نوشته علامه محمدتقی جعفری، از جمله شروح مفصل فلسفی و حکمی بر دیوان جلالالدین محمد معروف به مولوی است. مرحوم جعفری در واقع چهرهای جامعالاطراف بود که در مدت زندگی آثار فراوان نوشت و ابعاد دانش و بینش او در اغلب حوزهها زبانزد بود؛ از مباحث مربوط به فلسفه اسلامی و غرب گرفته تا ادبیات کلاسیک فارسی، سنت، تفکر عرفانی و… از این جهت ترجمه علامه جعفری میتواند همچنان پاسخگوی قشری از علاقهمندان به بیانات مولای متقیان باشد. این ترجمه، همراه با شرحی مفصل است و روایتگران گفتهاند در پی رویایی صادق، مولف حتی در زمان بیماری هم آن را ادامه داد و لحظهای تا پایان یافتن این کتاب قلم از کاغذ برنداشت. هرچند تفسیر خطبهها تا خطبه 185 است، اما ترجمه کتاب، کامل است؛ مجموعهای عظیم در 27 جلد که همچنان مرجعی معتبر و مهم برای مخاطبان و علاقهمندان کلام مولا علی(ع) است.
سیدجعفر شهیدی
ترجمه استاد سیدجعفر شهیدی، ترجمهای ویژه است و نبوغ مترجم را در صفحه به صفحه این کتاب نشان میدهد، چراکه مرحوم شهیدی تمام تلاش خود را بر این نکته معطوف کرد که همزمان با ترجمه کتاب، سجایع و صناعات ادبی را نیز تا آنجا که ممکن است در زبان فارسی مراعات کند. به همین جهت اهل فن و اصحاب رأی و نظر میدانند که چه کار دشوار و غریبی را پیش گرفت تا به ترجمهای ادبی برسد. در هر حال «نهجالبلاغه» به معنی «شیوه سخنگویی شیوا»ست و استاد سیدجعفر شهیدی بر آن شد تا زیبایی کلام امیرمومنان را در زبان فارسی به فارسیزبانان نشان بدهد. به همین جهت این ترجمه شاید به کار علاقهمندان عام نیاید، اما ترجمهای کمنظیر برای مشتاقان سخنان امام علی(ع) است.