قرص برنج و الکل سمی چطور ما را می کشد؟
گفت‌وگوی شهروندآنلاین با دکتر شاهین شادنیا، رئیس بخش مسمومیت بیمارستان لقمان
لیلا مهداد- 919 نفر فوتی؛ آمار پزشک قانونی کل کشور در سال 1398. عددی که در مقایسه با سال قبلش که روی رقم 825 نفر ایستاده بود افزایش 11.4درصدی را تجربه کرد. تجزیه‌و تحلیل آمارهای مربوط به فوت بر اثر مسمومیت قرص برنج گواه این مسأله‌اند که آمارها صعودی‌اند. در سال 98، 586 نفر مرد و 333 نفر زن بر اثر این مسمومیت جان دادند. هر چند سال 97 این آمار کمی پایینتر از این اعداد خود را اثبات کرده بودند؛ یعنی 515 مرد و 310 زن. همین آمارها از استان‌های رکوردار هم می‌گویند؛ یعنی تهران با 220 فوتی، مازندران با 122 و گیلان با 85 نفر. البته سال 98 آمار تلفات قرص برنج را برای بیش از نیمی از استان‌ها کمتر از 20 نفر ثبت کرده است.
مسمومیت با قرص برنج و هرازگاهی مرگ با الکل‌های سمی خبرساز می‌شوند. خبرهایی که به شکل مقطعی بحث‌هایی را راه می‌اندازند تا دوباره به فراموشی سپرده شوند. در این‌باره به سراغ شاهین شادینا، رئیس بخش مسمومیت بیمارستان لقمان، رفته‌ایم تا از شایعات مربوط به این دو نوع مسمومیت، راهکارهای پایین آوردن عوارض این نوع مسمومیت‌ها برایمان بگوید. در این گفت‌وگو رئیس بخش مسمومیت بیمارستان لقمان از باورهای اشتباه و سهم این مسمومیت‌ها در مرگ‌ومیرها و عوارض فیزیکی‌شان برایمان می‌گوید.
گمانه‌زنی‌هایی در مورد قرص برنج در جامعه وجود دارد. اینکه گفته می‌شود این قرص شادی‌آور است یا باعث لاغری می‌شود. یکی از شایعات می‌گوید مصرف قرص برنج با آب کشندگی آن را از بین می‌برد. شایعاتی از این دست تا چه حد صحت دارند؟
این شایعات کذب محض است. این ترکیب نه شادی‌آور است نه باعث افزایش انرژی می‌شود. به هیچ‌عنوان چنین اثراتی ندارد. اینکه گفته می‌شود حل این قرص با آب کشندگی‌اش را پایین می‌آورد هم صحت ندارد. این قرص سمی است. دوز کمی از این قرص اگر جذب بدن شود باعث مسمومیت شدید و کشندگی است. ما مواردی داریم بیمار با مصرف نصف قرص برنج دچار مسمومیت شدید و درنهایت مرگ شده است. مصرف قرص برنج باعث لاغری هم نمی‌شود. این هم یکی از باورها و تبلیغات اشتباهی است که متأسفانه رواج دارد.
مسمومیت با قرص برنج را ما بیشتر در شهرها شاهدیم یا روستاها؟
مصرف قرص برنج در شهرهای شمالی شایع‌تر است؛ البته بر اساس آمارهای موجود در این زمینه. هر چند این شهرها اغلب محل تولید برنج هستند، بنابراین قرص برنج در دسترس‌تر است. در تهران هم به تناسب جمعیت ساکن در آن موارد مسمومیت را بیشتر شاهدیم.
قرص برنج چه سهمی در مسمومیت‌ها و مرگ‌ومیر‌های مربوط به خودکشی دارد؟
عمده مصرف‌کنندگان قرص برنج بیمارانی هستند که قصد عمدی از مصرف این قرص داشتند. این عمدی‌بودن می‌تواند برای خودکشی یا جلب توجه باشد. موارد مصرف تصادفی این قرص حجم بسیار ناچیزی از مسمومیت‌ها را به خود اختصاص می‌دهد.
برای بیمارانی که با قرص برنج دچار مسمومیت می‌شوند عمل شست‌وشوی معده انجام می‌شود؟
ترکیبات این قرص به شکلی است که با اولین بلع به هر صورتی که باشد ایجاد مسمومیت می‌کند. درواقع بلع این قرص آن را در معرض رطوبت دهان قرار می‌دهد و بعد با اسید معده تماس پیدا می‌کند. تماس این قرص با اسید معده باعث ایجاد گاز سمی فسفین می‌شود. گاز سمی‌ای که در عرض نیم تا یک ساعت از طریق دستگاه گوارش جذب می‌شود. به همین دلیل زمانی که بیمار به مراکز درمانی مراجعه می‌کند قسمت عمده این گاز جذب بدن شده است.بنابراین شست‌وشوی معده در این بیماران تأثیرگذار نیست مگر اینکه بیمار زیر یک ساعت بعد از مصرف مراجعه کند.بعد از یک ساعت عملا تأثیری در سرانجام بیمار ندارد.
چه اقداماتی را می‌توان برای این بیماران قبل از رسیدن به بیمارستان انجام داد؟
توصیه من این است اگر در منزل جوش شیرین یا محلول بی‌‌کربنات سدیم دارید به بیمار بدهید؛ البته به شرط هوشیار بودن بیمار. مرحله بعد وادارکردن بیمار به استفراغ است. شاید این بهترین کمکی است که در همان دقایق اولیه می‌شود برای بیمار انجام داد.
قرص برنج در میان آفت‌کش‌های کشاورزی دیده می‌شود. آفت‌کش دیگری وجود ندارد تا جایگزین قرص برنج شود؟ و اینکه چرا باید یک آفت‌کش در عطاری‌ها در دسترس باشد؟
مشکل همین است. می‌گوییم قرص برنج آفت است، بنابراین باید مانند سایر سموم کشاورزی از فروشگاه‌های مرتبط توزیع شود. اینکه این قرص با چه توجیه‌ای در عطاری‌ها عرضه می‌شود، جای سوال دارد. ترکیبات مورد استفاده در عطاری‌ها کاملا مشخص است. عطاری؛ محل عرضه ترکیبات گیاهی که می‌تواند جنبه درمانی هم داشته باشد. حالا اینکه قرص برنجی که هیچ کاربرد پزشکی و درمانی ندارد و در عین حال یک ترکیب شیمیایی است نه یک ترکیب گیاهی به چه عنوان باید در عطاری عرضه شود! اما اینکه جایگرینی در مصرف صنعتی آن وجود دارد یا نه خارج از اطلاعات بنده است.
کوتاهی در نظارت‌ها پای این ترکیب سمی را به عطاری‌ها باز کرده است.
قرص برنج ماده‌ای سمی و شیمیایی است. در هیچ یک از ترکیبات این قرص گیاه نداریم. توزیع قرص برنج نیازمند نظارت بیشتر و دقیق‌تری است تا از منابع خاص خودش توزیع شود. نکته بعدی این است که این قرص کاربرد خانگی ندارد. این قرص مختص استفاده در سیلوهای برنج است. به همین دلیل در دسترس‌بودنش در جامعه مشکل دارد.بنابراین این مسأله دقت و نظارت بیشتری را می‌طلبد.
هرازگاهی مسمومیت با قرص برنج خبرساز می‌شود. انجمن یا نهادی وجود دارد تا بر نظارت بیشتر پافشاری کند تا این ترکیب سمی به راحتی در دسترس نباشد؟
انجمن سم‌شناسی و مسمومیت‌های ایران متولی این رشته در کشور است. این انجمن به طرق مختلف این مسأله را به نهادهای مرتبط منعکس کرده است. نتیجه همین تلاش‌ها بود که بحث واردات قرص برنج ممنوع شد. قرص برنج از مبادی قانونی وارد کشور نمی‌شود. آنچه در بازار وجود دارد غیرقانونی وارد کشور شده است و بیشتر جنبه قاچاق دارد. با همه اینها همچنان لازم است بحث‌های نظارتی بیشتر شود چون این ترکیب به عنوان یک ترکیب مجاز وارد کشور نمی‌شود.
با این اوصاف قرص برنج ماده‌ای قاچاق است که متأسفانه به سهولت در عطاری‌ها در دسترس عموم جامعه قرار دارد. آیا قانون جرمی برای این توزیع در نظر گرفته است؟
تنها اتفاقی که افتاده به داروخانهها اختصاص دارد. توزیع این ترکیب از داروخانهها به هر دلیلی اگر اثبات شود منجر به برخورد می‌شود؛ اما در مورد عطاری‌ها اطلاعی ندارم و نمی‌دانم برخورد تعدیلی برای آن وجود دارد یا نه.
وقتی از قرص برنج صحبت به میان می‌آید، صحبت از ترکیبی سمی است. آیا این ترکیب سمی پادزهری هم دارد؟
متأسفانه پادزهری برای این ترکیب وجود ندارد.
جایگاه ایران در مصرف قرص برنج در میان کشورهای همسایه.
قرص برنج یعنی بحث تولید برنج. تولید برنج مختص بخش آسیاست، البته از کشورهای آسیای شرقی گرفته تا ایران. ما مصرف قرص برنج را در تایلند، ایران، پاکستان و… شاهدیم. این مصرف سوء تنها مختص ایران نیست. هر کشوری که با تولید برنج سروکار دارد با این دست از مسمومیت‌ها هم روبه‌روست.
شما در میان صحبت‌هایتان استفاده از جوش شیرین یا محلول بی‌‌کربنات سدیم را برای بیمار مسمومیت قرص برنج توصیه کردید. ترکیب دیگری در مواد مصرفی خانواده‌ها وجود دارد که بتواند به بیمار کمک کند تا به مراکز درمانی برسد؟
روغن نارگیل خوراکی یکی از این ترکیبات است. گاز فسفین قابلیت بالایی در حلالیت دارد. روغن نارگیل خوراکی می‌تواند این گاز را به خود جذب کند. این روغن تا حدودی از ورود گاز فسفین به دستگاه گوارش جلوگیری می‌کند. هر چند این موضوع قطعیت ندارد و مطالعات دقیقی روی آن انجام نشده است. نتایج ضدونقیضی در این زمینه وجود دارد، البته به شکل تئوری می‌توان از روغن نارگیل استفاده کرد. شاید مصرف زیر یک ساعت این روغن در منزل بتواند افاقه کند.
مصرف قرص برنج از زمان مصرف تا جذب چه واکنش‌هایی در بدن دارد؟
گاز فسفین وقتی وارد گردش خون می‌شود یکی از ارگان‌های اصلی که اثر می‌گذارد بافت قلب و ریه است. البته عروق مویرگی بدن هم هستند که درگیر این سم می‌شوند. این گاز در تنفس سلولی اختلال ایجاد می‌کند. درواقع تنفس سلولی و زنجیره تولید انرژی را مختل می‌کند. نبود انرژی کافی باعث می‌شود غشای سلولی به هم بخورد و عوارض مسمومیت مشخص شود. به عنوان نمونه در بافت قلب انواع ضربات نامنظم قلبی ایجاد می‌شود. در بافت ریه هم علایم دیگری داریم چون در غشای سلولی نشت مایع به فضای بیرونی را داریم.
این علایم طی چه مدت زمانی نمود پیدا می‌کنند؟
همه این علایم در شش ساعت اولیه شروع می‌شوند. هر چند اغلب مرگ‌ومیرها در 12 تا 24 ساعت اولیه اتفاق می‌افتند. بعد از سپری‌شدن این فاز مسمومیت در 72 ساعت بعدی خطر بروز عوارض تأخیری مسمومیت و مشکلات کبدی بروز پیدا می‌کند.
احتمال نجات‌یافتن بیمار مسموم‌شده با قرص برنج وجود دارد؟
در مسمومیت قرص برنج فاکتورهای مداخله‌کننده بسیار زیاد است؛ به عنوان مثال شرایط جسمانی بیمار و شرایط فیزیولوژیکی‌اش، داشتن یا نداشتن بیماری زمینه‌ای، زمان مصرف قرص و زمان مراجعه به مراکز درمانی، اینکه آیا بعد از مصرف بلافاصله بیمار استفراغ کرده یا نه و تاریخ تولید و انقضای قرص برنج. همه این موارد فاکتورهای مداخله‌کننده هستند که در سرانجام بیمار تأثیر می‌گذارند. بنابراین باید بیمار به بیمار قضاوت کرد.
چه میزان از مرگ‌ومیرها را مسمومیت‌ها با الکل سمی و قرص برنج به خود اختصاص می‌دهند؟
اگر ایامی که ما چند نوبت افزایش مسمومیت با متانول را داشتیم را کنار بگذاریم، سهم الکل سمی خیلی بالا نیست. در مقایسه مسمومیت قرص برنج در کنار سایر مسمومیت‌ها هم باید گفت آمار قرص برنج خیلی بالا نیست؛ چون تعداد بیماران این مسمومیت پایین است اما متأسفانه کشندگی این مسمومیت بالاست. در کل مرگ‌ومیر ناشی از این دو مسمومیت جایگاه بالایی ندارد. در مسمومیت الکل سمی اگر موارد محدود افزایشی را کنار بگذاریم باید بگوییم در حالت نرمال تعداد بیماران محدود است؛ مسمومیتی در تعداد پایین و ریسک بالا.
با همه‌گیری کرونا آمار مسمومیت با الکل‌های سمی روند نزولی به خود گرفت. هنوز این رویه ادامه دارد؟
خوشبختانه پیکی از مسمومیت با متانول در حال شروع بود که اطلاع‌رسانی‌هایی صورت گرفت. هر چند این اطلاع‌رسانی‌ها محدود بودند اما به نظر می‌رسد تأثیرگذاری داشته و تا حدودی روند افزایشی را کاهش دادند. در حال حاضر می‌توان گفت روند افزایشی کنترل و رو به کاهش گذاشته است.
چه عواملی باعث به وجود آمدن پیک مسمومیت‌های الکلی در ماه‌های گذشته شد؟
روند افزایشی استفاده از الکل چند آیتم داشته؛ بخشی از شهروندان به دلیل شرب مشروبات الکلی اقدام به استفاده از این الکل‌ها می‌کردند. بخشی از این روند افزایشی مربوط به باورها و تبلیغات اشتباه است. البته بخش کمی از این مسأله را به خود اختصاص می‌دهد. سومین مسأله هم این است که بالطبع افرادی در کار تهیه و تولید ترکیبات الکلی هستند؛ افرادی که با تقلب در این عرصه، زمینه به مخاطره‌افتادن سلامت مصرف‌کننده‌ها را فراهم می‌کنند.
این روند افزایشی مسمومیت با الکل سمی ارتباطی با شایعات مفیدبودن الکل در پیشگیری از کرونا داشته است؟
نمی‌توان گفت این روند افزایشی نتیجه تبلیغات مصرف الکل برای پیشگیری از کرونا بوده است. باید پذیرفت گروهی از شهروندان مصرف‌کننده مشروبات الکلی‌اند. با وجود این با در نظر گرفتن تقلب در این زمینه ما شاهد روند افزایشی مسمومیت با متانول بودیم.
همه‌گیری کووید-19 مصرف محلول‌های ضدعفونی‌کننده را بالا برد. این موضوع می‌تواند یکی از آیتم‌های افزایش تقلب در تولید مشروبات الکلی و بالارفتن مسمومیت با الکل‌های سمی باشد؟
موج‌های مختلف کرونا یکی پس از دیگری کشورها را غافلگیر کردند و استفاده از محلول‌های ضدعفونی‌کننده الکلی افزایش یافت. بالطبع منابع الکلی در دسترس سودجویان و دلالان کاهش یافته است. منابع محدود شده و ناخواسته سودجویان برای جبران کمبود از متانول استفاده می‌کنند؛ همان الکل سمی. قیمت ارزان‌تر و در دسترس بودن این ماده باعث شده در مشروبات از این مواد استفاده بیشتری شود. بنابراین مسمومیت با مشروبات الکلی افزایش یافته بود.
آماری از نجات‌‍‌یافتگان مسمومیت‌های الکل سمی وجود دارد؟
آمارها در اختیار مرکز آمار بیمارستان است. براساس تجربه شخصی‌ام می‌گویم برای عمده این بیماران به شرط مراجعه به‌موقع به بیمارستان می‌شود کاری کرد.
و علایم مصرف‌کننده الکل سمی؟
علائم مســمومیت خــالص بــا متــانول معمــولا در عــرض نــیم تــا چهار ســاعت ایجــاد مــی‌شود. گیجــی، خــواب‌آلـــودگی، تهـــوع، اســـتفراغ، درد شـــکمی، ســـردرد و تضـــعیف دســـتگاه اعصـــاب مرکـــزی از علایم اولیه این مسمومیت است. معمـــولا بیمـــاران در ایـــن مرحله به پزشک مراجعه نمی‌کنند. متأسفانه بیماران زمانی به پزشک مراجعه می‌کنند که الکل سمی در بدن اصطلاحا متابولیسم شده است. یعنی سم منتشر شده و اثراتش را به جا گذاشته است. افراد اغلب با علایم چشمی مراجعه می‌کنند؛ کاهش دید، کم‌بینایی و حتی نابینایی، کاهش سطح هوشیاری و کما را هم داریم.
مراجعه به‌موقع به بیمارستان می‌تواند تأثیری بر سرانجام بیمار داشته باشد؟
اگر این بیماران به موقع به مراکز درمانی مراجعه‌کنند به شرط تشخیص درست ممکن است با اقدامات درمانی فرد بهبود بیابد. مراجعه با تأخیر باعث می‌شود اقدامات درمانی تأثیری بر عوارض نداشته باشند و بیمار دچار عوارض چشمی یا حتی کوری مطلق شود. بعضی از این بیماران گاهی دچار زندگی نباتی می‌شوند. ما مرگ‌ومیر ناشی از این مسمومیت را هم داریم.