کافه کووید!
گفتوگو با دکتر رضا تسلیمی طهرانی، جامعهشناس فرهنگی درباره رونق کافه در دوران کرونا
بر اساس نتایج پیمایش مصرف کالاهای فرهنگی که موج سوم آن در سال 1398 انجام شد، حدود سی درصد از افراد کل کشور از فضای کافه استفاده میکنند. در شهرهای بزرگ و کلانشهرها این میزان بالاتر است. کافهنشینی به خصوص در تهران و بهویژه در مناطق شمالی آن، رواج داشته و گسترش پیدا کرده است. شیوع کووید- 19 هم این روندِ رو به گسترش را با سرعت مواجه کرده و به آن دامن زده است.
لیلا بهطلب: چه کسی میداند؟ شاید همین گفتوگو هم پشتِ میز کافهای در داغی یک ظهرِ خرداد انجام شده باشد. شاید فایل صوتی به گوش؛ با تصویر مردی که سیگارش در چاک زیرسیگاری دود میکند و خودش محو تماشای خیابان از پشت شیشه است. شاید جملهها پشت یکی از میزها با صدای خندههای میز کناری به هم بافته. چون کافه دیگر جایی متعلق به یک قشر خاص نیست و البته فقط هم محل ملاقاتهای دونفره قرار نمیگیرد. سرعت تغییر در کافهنشینی و بالطبع کافهداری به قدری هست که سلایق مختلف را به این فضا فرابخواند و راضی برگرداند. گاهی هم ممکن است شیوع یک بیماری به کمک بیاید و دامن تغییرات را گستردهتر کند و از طرفی تعدد مراجعات را بیشتر. مثل شیوع ویروس کرونا که کافهداران را – لااقل در مناطق شمالی پایتخت – غافلگیر کرده است. آنطور که برخی کافهداران تهرانی میگویند شیوع کووید- 19 نه تنها کافهنشینی را از رونق نینداخته، بلکه بعد از افزایش چشمگیر مشتری، در تعداد و نوع مراجعات هم تحولاتی بهوجود آورده است. دکتر رضا تسلیمی طهرانی، جامعهشناس فرهنگی و عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات البته معتقد است کافهنشینی از قبل در کلانشهرها رونق داشته. او همزمان با واکاوی علت این موضوع از تأثیرات محتملِ شیوع کووید- 19 بر کافهنشینی میگوید. در میان نگرشهایی که در سالهای اخیر به پدیده کافهنشینی وجود داشته، یکی روی آسیبهای ناشی از کافهنشینی تمرکز کرده و دیگری به شناسایی قشرهایی پرداخته که وقت بیشتری را در کافهها سپری میکنند. نکته قابل توجه اکنون در زاویه دیگری نمود پیدا کرده است؛ فتحِ خیابان توسط شهروندی که شهرهایش به تسخیر خودرو درآمده بودند. چگونه؟ پاسخ را در این گفتوگو بیابید.
آیا کارکرد کافهها بعد از شیوع کووید- 19 دچار تغییر شده است؟ اگر در مدتِ شیوع کووید- 19 مشاهدات کافی در این زمینه وجود نداشته یا هنوز مطالعات دقیقی در دسترسِ ما نیست، آیا دانش جامعهشناسی میتواند تحولات احتمالیِ کافهنشینی را در این دوران توضیح دهد؟ آنطور که گفتههای برخی کافهداران تهران حکایت میکند، اخیرا کافهنشینی در مناطقی از پایتخت رونق پیدا کرده است.
کارکرد کافهها بعد از شیوع ویروس کرونا دچار تغییراتی شده است. این تغییرات شامل حضور افراد بیشتری در کافهها بهصورت گروهی و جمعی است. دلیل این امر، ملاحظاتی است که بعد از توصیه دستورالعملهای بهداشتی و فاصلهگذاری اجتماعی بهوجود آمده. بنابراین افراد ترجیح میدهند که در محیطهای سربسته مانند منزل دور هم جمع نشوند. طبیعتا با وجود چنین محدودیتی استقبال از کافهها بهخصوص کافههایی که دارای فضای باز هستند، مثلا حیاط یا تراس دارند در این دوران بیشتر شده است. چراکه افراد با خیال راحتتری در این محلها حاضر میشوند و فکر میکنند احتمال سرایت ویروس کرونا در فضای باز کمتر است. (در مورد کاهش میزان انتقالِ ویروس کرونا در کافهها به نظرِ کارشناس علم پزشکی نیاز است و این مسأله تأیید نمیشود)
اگر گفتههای برخی کافهداران مبنی بر افزایش مشتری در دوران شیوع کووید- 19 را مدنظر قرار دهیم، آیا میتوان گفت رخدادهایی پس از شیوع کووید- 19 باعث تسریع کافهنشینی در پایتخت و شهرهای بزرگ شده است؟ مثلا دورکاری، لزوم رعایت فاصله با افراد و هشدار درباره رعایت پروتکلهای بهداشتی. این موارد افراد را ملزم به رعایت چارچوبهایی میکند. بنابراین تفاوت چندانی ندارد که در کدام محل دورهم جمع شوند. به عبارتی با ورود ویروس کرونا برپاییِ هرگونه دورهمی یکسری باید و نبایدهای تعریف شده دارد.
به نظر میرسد که شیوع کووید- 19، روندی را که از پیش در مورد استقبال از کافهها وجود داشته، شدت داده و باعث استقبال بیشتر شهرنشینها از کافهها شده است. درست است که بعد از شیوع کووید- 19 مراجعه افراد به کافهها با افزایش مواجه شده، اما این پدیده ریشه در دوران قبل از شیوع کووید- 19 دارد. یعنی ما قبل از شیوع کووید- 19 هم با استقبال از کافهها در بین قشرهای خاصی از شهرنشینها بهخصوص در کلانشهرها مواجه بودیم.
کدام قشر از شهرنشینها به کافهنشینی بیشتر روی خوش نشان میدادند؟
استقبال از کافهها در شهرهای بزرگ بیشتر در بین طبقه متوسط شهری یا طبقه متوسط جدید مشاهده میشود. این اقبال بیشتر در بین قشر جوان دیده میشود. دلیل این امر، آن است افرادی که به کافهها میروند بیشتر به دنبال مصرف فضا هستند. کافهها فضاهایی دارند که افراد طبقه متوسط جدید و جوانان این طبقه تمایل دارند این فضا را مصرف کنند. وگرنه مسلم است که هدف از رفتن به کافهها صرفا نوشیدن یک قهوه یا نوشیدنی یا خوردن کیک و خوراکیهایی شبیه به این نیست. بلکه مهمترین هدف افراد این است که در فضایی به اسم کافه حضور پیدا کنند.
مصرف فضای کافه برای پاسخ به چه نیازی انجام میشده و میشود؟
افراد با حضور در کافهها احساس تمایز را تجربه میکنند. ممکن است احساس کنند که در آن فضا میتوانند فردیت خود را به شکل بهتری به ظهور برسانند و با ابعاد مختلف آن فضا ارتباط برقرار کنند. آنها در فضای کافه میتوانند با دوستان و اشخاصی که خودشان انتخاب کردهاند به گفتوگو بپردازند. همینطور با کسانی ارتباط برقرار کنند که با آنها اشتراکات فکری یا سلیقهای یا سبک زندگی مشابهی دارند.
جنس استفاده شهروندان از کافهها هم به گفته کافهداران تغییر کرده است. یعنی مشتریها از حالت زوج به جمعهای دوستانه تبدیل شدهاند.
به نظر میرسد بر بُعد حضور گروهی و جمعی در کافهها افزوده شده. این حضور، بیشتر از جنس حضور دوستانه است. همچنین، بسیاری از خانوادهها ترجیح میدهند در فضایی غیر از منزل از میهمانان خود پذیرایی کنند. البته این روند قبل از شیوع کووید- 19 هم معمول بود. علت آن هم گرفتاریها و مشغلههای کاری افراد خانواده در شهرهاست. تصور افرادی که میهمانی خود را در کافهها برگزار میکنند، این است که به اینصورت بهتر میتوانند از میهمانان خود پذیرایی کنند، بدون آنکه بخواهند زمانی را صرف آماده کردن مواد غذایی کنند. نکته مهمتر اینکه میتوانند در فضایی متمایز به نام کافه حضور داشته باشند و به این طریق فردیت و هویت خود را بازسازی کنند. بنابراین ما شاهد برگزاری میهمانیها در کافه بوده و هستیم.
یعنی میهمانیهای خانوادگی هم به سمت کافهای شدن پیش میرفته و این روند بعد از کووید- 19 تقویت شده؟
تعداد میهمانیهای خانوادگی در کافهها خیلی کمتر است. در عوض میهمانیهای دوستانه در فضای کافه به مراتب بیشتر انجام میشود. به هر حال امروزه یکی از کارکردهای کافهها برگزاری میهمانیهایی است که از سوی اعضای مختلف خانواده، جوانان و میانسالها برپا میشود. همینطور شاهد برگزاری جشنهای تولد و… در کافهها هستیم. گاهی افراد – چه در جمعهای دوستانه و چه خانوادگی- ترجیح میدهند که تولد اعضای خانواده یا دوستان را در کافهها برگزار کنند. این نشاندهنده اهمیت فضای کافهها و یکی از کارکردهای آن است. در کنار آن میتواند نشاندهنده این باشد که افراد بهجای صرف وقت و انرژی در منزل برای تدارک مقدمات، مراسم را در کافهها با پرداخت مبلغی برگزار میکنند. این درخواست از سوی کافهدارها هم پاسخ داده میشود. وجود لوازمی مانند شمع، فشفشه، کیک تولد و پخش موسیقی مناسب تولد برای این مراسم در کافهها نشان از این موضوع دارد.
مناسبات انسانی پیش از شیوع کووید- 19 هم در کلانشهرها تغییر کرده بود؟
روابط انسانی همیشه در حال تغییر هستند. این تغییرات در شهرهای بزرگی مثل تهران و شهرهای دیگر با سرعت بیشتری انجام میشود. در سالهای اخیر افراد بیشتری از کافهها استقبال کردند. تعداد کافهها بیشتر شده و فضای کافهها هم گستردهتر شده است. حالا افراد هم بهصورت فردی و هم گروهی در کافهها حضور پیدا میکنند. خیلی از افراد ترجیح میدهند کارهای شخصیشان را در کافهها انجام دهند. این افراد به همراه یک لپتاپ، دفترچه و قلم به کافه میروند و مشغول انجام کارهای شخصی خود میشوند. آنها بهجای آنکه در خانه خود و در تنهایی بنشینند، ترجیح میدهند که در یک فضای عمومی و جایی که افراد رفتوآمد دارند، حضور داشته باشند. این امکان وجود دارد که در چنین فضاهایی با افراد دیگر هم آشنا شوند و با دیگران وارد تعامل اجتماعی شوند. افراد زیادی هم بهصورت گروهی و با جمع دوستان خود در کافهها حضور پیدا میکنند. آنها ساعتها در همین فضا درباره مسایل مختلف با هم گفتوگو میکنند و در تعامل اجتماعی قرار میگیرند. کافهنشینها در عینحال که فردیت خود را حفظ میکنند، روابط اجتماعی خود را هم گسترش میدهند.
تطابق کافهها با این استقبال چگونه انجام شده است؟
قبل از شیوع کووید- 19 هم مشاهده میشد که جمعهای دوستانه در کافهها حضور پیدا میکردند و در فضای آن با هم بازی میکردند؛ بازیهایی مثل «مافیا» و «پانتومیم» در خیلی از کافهها انجام میشود و افراد داخل کافه با هم بازی میکنند. این بازی کردنِ جمعی برای آنها لذتبخشتر و مفرحتر است. حتی ممکن است به بهانه انجام بازی، تعدادی از کافهنشینها که پیش از این با هم غریبه بودند، با هم آشنا شوند و در بین آنها روابط دوستانه برقرار شود. در بسیاری از کافهها انواع بازیهای دو نفره یا چندنفره طراحی شدهاند که به صورت جمعی قابل انجام دادن هستند. بازیهایی مانند منچ، شطرنج، ماروپله و بازیهای فکری با استقبال افراد مواجه میشود. افرادی که به کافهها میروند چه بهصورت گروهی و چه دو نفره از وسایلی که برای بازی وجود دارد، استفاده میکنند.
وضعیت فضایی که برای پذیرش افراد در کافهها تدارک دیده شده، چطور است؟ با توجه به تغییراتی که در مناسبات انسانی و نحوه استفاده از کافهها ایجاد شده است.
یکی از ویژگیهایی که در سالهای اخیر در معماری کافهها ایجاد شده، تأکید بر گشودگی آن به فضای بیرون و خیابان است. ما در دهه گذشته با کافههایی مواجه بودیم که بیشتر از فضاهای دنج و تاریک برخوردار بودند و تعداد میزهای دونفره در آنها زیاد بود، اما در سالهای اخیر کافههایی را میبینیم که دیوارهای شیشهای دارند و با خیابان مرز زیادی ندارند. یا خیلی از میزها در پیادهرو چیده میشوند. در بسیاری از کافهها فضا به شکلی است که کانترهایی پشت شیشه قرار گرفته تا افراد بتوانند با خیابان در ارتباط باشند. یعنی همزمان که در فضای کافه هستند با فضای بیرون هم ارتباط تنگاتنگ داشته باشند و خیابان در دیدرس آنها قرار داشته باشد. همچنین در این کافهها تعداد میزهای دونفره کاهش یافته و در عوض تعداد بیشتری از میزهای بزرگ و چندنفره در آنها قرار گرفته. این تحولات نشان میدهد که کافهها در بُعد طراحی و مصرفِ فضا دچار تغییرات مهمی در سالهای اخیر شدهاند. بنابراین یکی از ویژگیهای دیگر کافهها گشودگی آن به فضای عمومی است. میتوانیم کافه را بخشی از حوزه عمومی در نظر بگیریم. جایی که افراد میتوانند در آن حضور داشته باشند و با یکدیگر در تعامل اجتماعی باشند. آنها در این فضا در حالی درباره موضوعات مختلف گفتوگو میکنند که خود را بخشی از جامعه و اجتماع بیرون میبینند.
با توجه به تنوع کافهها و خدمات فرهنگی و اجتماعی آنها آیا هنوز بخش عمده ارایه خدمات کافهها مختص قشر خاصی است یا عمومیت یافته؟
نشانهها و شاخصهای زیادی وجود دارد که نشان میدهد کافهنشینی در شهرهای بزرگ تا حدود زیادی عمومیت پیدا کرده و رواج قابل توجهی پیدا کرده. بیشتر افرادی که از فضای کافهها استفاده میکنند و به مصرف این فضا میپردازند از طبقه متوسط جدید هستند و بیشتر هم از قشر جوان. اگرچه از بین میانسالان و اقشار دیگر جامعه هم شاهد حضور در کافهها هستیم.
آیا سنتگرایان هم از کافهنشینی استقبال کردهاند؟
به نظر نمیرسد رفتن به کافهها و مصرف فضای آن بین سنتگرایان رواج داشته باشد هرچند در سالهای اخیر شاید افزایشی در مراجعه به کافهها در بین آنها دیده شده، اما بهصورت کلی کافهنشینی متعلق به طبقه متوسط و بهخصوص طبقه متوسط جدید است. پس به نظر میرسد قشرهای سنتی استقبال چندان زیادی از کافهها نمیکنند. بر اساس مطالعات جامعهشناختی که در سالهای پیش انجام شده، بین کافهنشینی (در میان جوانان مناطق شمالی تهران) با مولفههای مختلفِ مصرف فرهنگی، ارتباط دیده شده. به این معنی که کسانی که به کافه میروند معمولا همان افرادی هستند که بیشتر به تماشای فیلم مینشینند و به سینما و تئاتر میروند. آنها بیشتر در فضای مجازی حضور دارند و از کلاسهای آموزشی زبان، موسیقی، یوگا و امثال آن استفاده میکنند. درصد قابل توجهی از آنها موسیقی گوش میدهند و مد را دنبال میکنند. همچنین مدیریت بدن در سبک زندگی آنها جدی است و استفاده از رژیمهای غذایی، ورزش و جراحیهای زیبایی و … در بین آنها دیده میشود. این افراد به روابط زن و مرد خارج از قالبهای سنتی معتقد هستند. همینطور در مورد سهم زن و مرد در کارهای منزل دیدگاههای برابریطلبانهتری دارند و نگرشهای دینی و مذهبی آنها از قرائتهای سنتی از دین فاصله دارد. وقتی درباره کافهنشینها صحبت میکنیم بیشتر با چنین جمعیت و مولفهها و مشخصههایی مواجه هستیم که اغلب در طبقه متوسط جدید دیده میشود. البته همه کافهنشینها از چنین ویژگیهایی برخوردار نیستند. بر اساس نتایج پیمایش مصرف کالاهای فرهنگی که موج سوم آن در سال 1398 انجام شد، حدود سیدرصد از افراد در کل کشور گفتهاند که از فضای کافه استفاده میکنند. این رقم میتواند در کل کشور قابل توجه باشد، اما در شهرهای بزرگ و کلانشهرهایی مثل تهران این میزان بالاتر است. به نظر میرسد کافهنشینی بهخصوص در تهران و بهویژه در مناطق شمالی آن که دارای مولفههای ذکرشده است، رواج داشته و گسترش پیدا کرده است. شیوع کووید-19 هم این روندِ رو به گسترش را با سرعت مواجه کرده و به آن دامن زده است. از این لحاظ که افراد بیشتری سعی میکنند قرارهای ملاقات خود را بیرون از محلهای سربسته مانند منزل و محل کار بگذارند و بیشتر در فضاهای راحتتری مانند کافهها دور هم جمع میشوند.