زندگی زیر نقاب
نیره توکلی، جامعه شناس: اعتیادهای رفتاری، معلول هستند نه علت
[لیلا مهداد] اعتیاد رفتاری در کشور از اعتیاد به مواد مخدر بیشتر است؛ خبری که بهزاد وحیدنیا، معاون مشاوره و امور شناختی سازمان بهزیستی، چندی پیش از آن سخن گفته بود. به باور او مشکلات خانوادگی و اختلالات اضطرابی بیشترین موضوع مطرحشده مردم در مراکز مشاورهای است. وحیدنیا طیف اعتیادهای رفتاری را نسبت به اعتیاد به موادمخدر و روانگردانها وسیعتر دانسته و گفته بود: «گستره اعتیاد رفتاری نسبت به اعتیاد به مواد مخدر و روانگردانها وسیعتر است و این موضوع میتواند پیشزمینه اختلالات بعدی باشد؛ بنابراین با تفاهمی که با مرکز ملی مطالعات اعتیاد داشتهایم، به موضوع بازیها و فضای مجازی و مدیریت رفتار در آن توجه شده است و برنامهریزی کردهایم تا بتوانیم افرادی متخصص را در این زمینه تربیت کنیم.»
افراد هر جامعهای به تناسب اختلالات خانوادگی، تربیتی، پیشینه زندگیشان برای مقابله با مشکلاتشان دست به انتخابات و مکانیزمهای دفاعی میزنند. اعتیاد یکی از سادهترین راههای انتخاب فرار از مشکلات است.
آدمهایی اسیر، اضطرابی همهگیر
آسیبهای اجتماعی یکی از دغدغههای مهم جوامع انسانی است. هر جامعهای متناسب با شرایط، فرهنگ، فرآیند گذار و توسعه، بالندگی و انحطاط خود با انواعی از مشکلات روبهروست که تأثیراتی انکارناپذیر در رشد و ترقی آن جامعه دارند. آسیبهای اجتماعی پدیدههایی واقعی، متغیر، قانونمند و قابل کنترل و پیشگیری هستند. رابعه موحد، روانشناس، گزارش بهزیستی مبنی بر اینکه اعتیاد رفتاری از اعتیاد به مواد افزایش داشته را نتیجه تجربه همه روانشناسان در حوزه فردیشان میداند. به باور او وقتی رفتار یا بیماریای اپیدمی میشود، نمیتوان گفت این موضوع فردی است. به گفته این روانشناس در بهترین و سالمترین جوامع هم تعدادی از جامعه به اعتیاد دچار هستند؛ به خرید زیاد، قمار و…. رفتارهایی که مورد پسند جامعه نیستند. «افراد هر جامعهای به تناسب اختلالات خانوادگی، تربیتی، پیشینه زندگیشان برای مقابله با مشکلاتشان دست به انتخابات و مکانیزمهای دفاعی میزنند. اعتیاد یکی از سادهترین راههای انتخاب فرار از مشکلات است.» موحد با اشاره به اینکه وقتی از اعتیاد صحبت میشود همیشه مواد مخدر متصور است در حالی که امروزه استفاده از هر چیزی به شکل افراطی و غیرارادی بدون شناخت و تعقل و تدبیر است به «شهروند» میگوید: «در جامعه ما ناامنی و اضطراب فراگیر به این اعتیاد دامن میزند بهخصوص در ماههای اخیر ما به صورت شفاف شاهد این ناامنی هستیم؛ اضطراب و ناامنی که برای حیات و بقاست.» حیرانی ویژگی این روزها در میان افراد مختلف جامعه به وضوح به چشم میخورد. آدمهایی که قبل از این با پلن و برنامهای هدفمند خانواده را اداره میکردند اما در سالهای اخیر این برنامهها بر باد رفته به نظر میرسند. درواقع شرایط اقتصادی سالهای اخیر امیدها برای آینده و تعاریفی از هدفهای معقول خانوادهها مانند تأمین مسکن، تحصیل، پساندازداشتن و… را بر باد داده؛ به طوری که هیچ تدبیر فردی برای دفاع در شرایط هجوم بیارزشی پول وجود ندارد. این روانشناس معتقد است که وقتی فرد احساس میکند مهار زندگیاش را از دست داده و هیچ تدبیر فردی برایش راهگشا نیست، از هر پیشنهادی پیروی میکند. «افراد برای اینکه اضطرابشان فروکش کند دست به رفتارهایی میزنند تا کمی آرام بگیرند؛ اضطرابی ناشی از اینکه تو توانایی مقابله با واقعیتها را نداری.» موحد معتقد است آدمها برای نابودنشدن در اضطرابهای همهگیر خود را موقتی با مسائلی سرگرم میکنند؛ اموری که او را دلخوش کند و از آنها لذت ببرد تا از اضطراب دور شود؛ آدمهایی که نباید سرزنش شوند. «در اضطرابهای فردی آدمها بهتر عمل میکنند و با دیدن ثبات در دیگران به این نتیجه میرسند که آنها هم میتوانند به ثبات برسند و حالشان خوب شود.» اینترنت، بازیها، حمله به بورس، دلار و سکه و بازار خودرو و مسکن نشانههایی از اضطراب همهگیر در جامعه هستند. اضطرابی که حال عموم مردم را بد کرده و در اغلب موارد افراد به این نتیجه میرسند که وضع موجود از پنجرههای تابآوری روانیشان فراتر است. «شرایطی که اگر ادامهدار شود فرد به سمت افسردگی میرود؛ یعنی بیتفاوتشدن نسبت به شرایط.»
اعتیاد رفتاری؛ ماهیتی پیچیدهتر
زندگی در جامعهای سالم مهمترین دغدغهای است که شهروندان هر جامعهای دارند؛ دغدغهای که در چند دهه قبل شاخصهای سلامت جسمانی آنها را تعیین میکردند اما قطعا با پیشرفت و توسعه بهداشت و پزشکی امروز شاخصهای سلامت روانی و اجتماعی بهتر میتواند سلامت یک جامعه را به نمایش بگذارد. هرگونه اعتیادداشتن یکی از موارد نقض سلامت روانی است؛ چه از نوع سوءمصرف مواد و چه از نوع رفتاری آن. مجتبی دلیر، روانشناس اجتماعی، معتقد است در مورد اعتیاد از هر نوع آن باید بسیار حساس بود زیرا در اعتیاد کمترین برابر با بیشترین است؛ به عبارتی ما چیزی به عنوان معتاد مختار نداریم. یک بار مصرف میتواند منجر به اعتیاد همیشگی شود. در مورد اعتیادهای رفتاری ازجمله اعتیاد اینترنتی، بازی آنلاین و غیره هم وضع همینطور است و چه بسا به دلیل دخالت عوامل روانی- اجتماعی که در مقایسه با اعتیاد به مواد حساسیت کمتری به این موارد نشان میدهند این نوع اعتیاد ماهیتی پیچیدهتر هم پیدا میکند. این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه اگر فردی معتاد به مواد مخدر باشد هم خودش نیاز به ترک را احساس میکند و هم دیگران مراجعه او به روانشناس را ضروری میدانند، اما وقتی فردی مثلا مبتلا به خرید اجباری است که نوعی اعتیاد رفتاری است، احتمال اینکه از او بخواهند یا حتی خودش فکر کند نیاز به روانشناس و مشاور دارد بسیار کمتر است و این خود عاملی برای تداوم این رفتار مخرب است. مشکل عمده شیوع اعتیاد رفتاری بروز آن در سنین نوجوانی است؛ یعنی نسلی که قرار است شکوفا شود. در بروز چنین رفتارهایی علت اساسی اضطراب است. فردی که مهارت مقابله موثر با استرس را نداشته باشد، دچار اضطراب شده و احتمال اینکه دست به رفتارهای نامتعارف بزند، افزایش مییابد. درواقع از آنجا که این رفتارهای ناسالم به طور موقت اضطراب فرد را کاهش میدهد، او یاد میگیرد پیش از مضطربشدن آن اعمال را انجام دهد و در نتیجه آنها را تکرار کرده و درنهایت یک رفتار اعتیادی شکل میگیرد؛ به طوری که نخستین نشانه ممانعت از انجام عمل مذکور بیقراری و اضطراب و حال بد است. این عضو هیأتمدیره و دبیر انجمن روانشناسی اجتماعی ایران معتقد است که تقریبا هر رفتاری قابلیت تبدیلشدن به رفتار اعتیادی را دارد. «مسأله این است که رفتارهایی مثل خوردن در اصل طبیعی و مورد تأیید همگان هستند و کمتر کسی امکان آسیبزاشدن آنها را در نظر میگیرد اما به هر حال وقتی این رفتارهای طبیعی طبق تعریف حالت اعتیادی به خود میگیرند، مشکلساز میشوند و به دلیل نگرش کلی مثبت به آنها درمانشان سختتر میشود در صورتی که در مورد مصرف یا سوءمصرف مواد مخدر و روانگردان و مانند آن از ابتدا نگرش منفی وجود دارد و آنها مطرود واقع میشوند.» دلیر بر این باور است که اعتیاد رفتاری از اعتیاد به مواد هم خطرناکتر است! البته هر اعتیادی ماهیتی پیشرونده دارد و با گذشت زمان وضع فرد بدتر خواهد شد. در برخی موارد فرد معتاد برای فرار از سرزنشها و انتقادات و حتی فرار از درمانشدن، برای معتادکردن دیگران تلاش میکند تا در این بیراهه متحد یا متحدانی داشته باشد و به دلیل ماهیت همافزایی رفتارهای اینچنینی و یادگیری مشاهدهای از دیگران و دلایل دیگر اقدام به رفتار اعتیادی در جمع معتادان بیشتر انجام میشود، بنابراین وجود یک سیب خراب دیر یا زود سیبهای دیگر را خراب خواهد کرد. «از آنجا که هر رفتار مخربی یک جایگزین سالم و سازنده هم دارد این بر عهده مسئولان است که با فراهمآوردن شرایط مطلوب مانع رفتارهای مخرب شوند.»
قسمت دوم را اینجا بخوانید