درد پنهان شهرم

شهروندآنلاین – اعتیاد؛ واژه‌ای که ناخودآگاه توجه ذهن را به مواد افیونی جلب می‌کند؛ خماری، نئشگی. جامعه بشری امروزی دو دهه‌ای است که به رفتارهای پرتکرار عادت کرده. عادت‌هایی همچون عشق، قمار، غذا، سکس، کار، خرید، بازی رایانه‌ای، ورزش و… حالا جوامع در کنار وابستگی به مصرف موادمخدر شاهد رفتارهایی هستند که از شکل طبیعی فراتر رفته‌اند. دلبستگی‌هایی که درنهایت منجر به اختلال فکری و وسواس می‌شوند. شکلی از اعتیاد که همچون وابستگی به موادمخدر حالت اجبار را برای فرد ایجاد می‌کند. در این نوع از اعتیاد فرد ویژگی‌های شخصیتی‌اش را وابسته به شخص یا چیز دیگری می‌بیند. چنین فردی در دام چرخه مدور می‌افتد که به راحتی نمی‌تواند از آن خارج شود.

برخی از صاحب‌نظران دلیل اعتیادهای رفتاری و گسترش آنها را در پیشرفت تکنولوژی می‌بینند. شرایطی که شهروندان را بمباران خبری می‌کنند و درنهایت منجر به ترس و اضطراب شهروندان می‌شوند. احساساتی که سایه‌شان روی رفتارها به شکل ملموسی باعث خصوصیات رفتاری در فرد می‌شوند؛ آدم‌هایی که مدام می‌ترسند و مضطرب هستند. هرچند میان متخصصان در این‌باره که اعتیاد رفتاری، اعتیاد واقعی است، اختلاف‌نظر وجود دارد. البته در چاپ پنجم (DSM-5)  – کتابچه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی. این رفتارها صریحا در گروه اعتیاد گنجانده شده‌اند.

اعتیاد در هر شکل و اندازه‌ای مختص همه جوامع است، حتی سالم‌ترین و بهترین جوامع. اعتیادهایی که تنها به مصرف موادمخدر محدود نمی‌شوند و جنبه‌های رفتاری می‌یابند. تمایل به خرید کردن، سکس، قمار و … رفتارهایی که در همه جوامع ناپسند هستند.

اعتیاد رفتاری، راه گریزی برای کاهش اضطراب

آسیب‌های اجتماعی؛ دغدغه‌ای که هیچ‌یک از جوامع راه گریزی از آن ندارند. آسیب‌ها، مقوله‌ای اجتماعی‌اند که جوامع به فراخور شرایط، فرهنگ، توسعه و انحطاط خود با آنها روبه‌رو می‌شوند. واقعیت تلخی که بی‌شک تأثیرات غیرقابل انکاری را برجا خواهند گذاشت. هرچند این واقعیت تلخ قابل کنترل و پیشگیری است. به باور رابعه‌ موحد، روانشناس اپیدمی‌شدن رفتار یا یک بیماری آن را از موضع فردی بودن خارج می‌کند. موحد معتقد است اعتیاد در هر شکل و اندازه‌ای مختص همه جوامع است، حتی سالم‌ترین و بهترین جوامع. اعتیادهایی که تنها به مصرف موادمخدر محدود نمی‌شوند و جنبه‌های رفتاری می‌یابند. تمایل به خرید کردن، سکس، قمار و … رفتارهایی که در همه جوامع ناپسند هستند. به گفته این روانشناس شهروندان به فراخور پیشینه زندگی فردی و خانوادگی‌شان مکانیزم‌های دفاعی برای مقابله با مشکلات انتخاب می‌کنند. «یکی از ساده‌ترین مکانیزم‌ها، اعتیاد است.»

وقتی صحبت از اعتیاد به میان می‌آید، تصور عموم موادمخدر است، در حالی که امروزه باید اعتیاد را به‌گونه‌ای دیگر تعریف کرد. تعریفی که تأکید دارد استفاده از هر چیزی به شکل افراطی و غیرارادی در زمره اعتیاد قرار می‌گیرد. رفتارهایی بدون شناخت و تعقل. در این میانه شرایط اقتصادی و اجتماعی جوامع در رهنمون کردن شهروندان به سمت و سوی این انتخاب‌ها بی‌تأثیر نیست. جامعه این روزهای ایران از شرایط اقتصادی رنج می‌برد. شرایطی که باعث شده شهروندان درگیر نوعی ناامیدی و آرزوها و خواسته‌های بربادرفته باشند. نوعی حیرانی که فرد هیچ برنامه‌ای برای دفاع با آن ندارد. شرایطی که به فرد این احساس را می‌دهد که قدرت مهار زندگی‌اش را ندارد. «افراد در چنین شرایطی برای کمی آرام گرفتن دست به رفتارهایی می‌زنند تا کمی اضطراب‌شان فروکش کند.»

در اعتیاد رفتاری علت را باید جست‌وجو کرد

اعتیادهای رفتاری؛ مشکل پنهان این روزهای جامعه. اعتیادی که نیاز است به اندازه اعتیاد به موادمخدر جدی به حساب بیاید. عادت‌هایی که بر اثر وسواس و رفتارهای اجباری به وجود می‌آیند. این افراد اغلب به مسائلی همچون قمار، عشق و علاقه، روابط جنسی یا پرخوری رومی‌آوردند. این نوع از اعتیاد را باید بیماری خانوادگی به حساب آورد، همچون اعتیاد به موادمخدر. هرچند نیره توکلی بر این باور است شهروندان جوامع یکسری عادت‌ها دارند. عادت‌هایی که به اعتقاد این جامعه‌شناس نمی‌توان همه آنها را بیمارگونه دانست به‌خصوص در شرایط کرونایی این روزها. او معتقد است نمی‌توان آسیب موادمخدر را با بیماری‌های روانی که افزایش را تجربه می‌کنند، مقایسه کرد. «شرایط را باید در نظر گرفت.» به باور توکلی هر شهروندی به‌گونه‌ای  وقتش را پر می‌کند یا شطرنج یا گیم. «نمی‌توان نامش را اعتیاد گذاشت. مقایسه این رفتارها با اعتیاد موادمخدر درست نیست.» توکلی معتقد است باید دید چه چیزی افراد را به سمت رفتارهای ناهنجار می‌راند.

به گفته آب‌روشن نكته در خور توجه اينكه افراد مبتلا به اعتياد رفتاری عموما نسبت به رفتارهایشان آگاهی دقيقی ندارند، به‌طوری كه آن را عادی و بهنجار تلقی می‌كنند. فرض اشتباهی که منجر می‌شود فرد به دنبال درمان نرود و رفتارهای پيشگيرانه اتخاذ نکند. «متأسفانه اين سبك از زندگی وسواس‌گونه به شدت در جامعه تسری پيدا كرده است.»

اعتیاد رفتاری؛ سبکی از زندگی وسواس‌گونه

در منظر سنتی، اعتیاد در حالت‌های سستی و خماری خلاصه می‌شود. هرچند این پدیده گسترده‌ اعتیاد رفتاری را هم شامل می‌شود؛ نوعی اختلال در الگوی رفتاری. وضعیتی که فرد نمی‌تواند کنترلی بر سیستم رفتاری‌اش داشته باشد. رفتاری که مبنایش کسب بیشترین هیجان و لذت است. مصطفی آب‌روشن این دست از رفتارها را بيمارگونه و وابسته به نظام انگيزشی افراد می‌داند  كه باعث تكرار آن رفتار می‌شود. «همه معتادان برای تجربه احساس بهتر به چيزی خارج از وجود خودشان متوسل می‌شوند.» به گفته آب‌روشن وابستگی به شبكه‌های اجتماعی، بازی‌های رايانه‌ای، رفيق‌بازی و حيوان‌بازی جزو اعتیادهای رفتاری هستند. البته حساسیت‌های غیرمتعارف زنان خانه‌دار در تمیزی هم در همین دسته جا می‌گیرد. «رفتارهای وسواس‌گونه برخلاف اعتياد به مواد از منظر عموم جدی گرفته نمی‌شود، زيرا ذات اين‌گونه رفتارها ناهنجار تلقی نمی‌شود.»  به باور این جامعه‌شناس آنچه باعث می‌شود این رفتارها در آسيب‌های فردی و اجتماعی دسته‌بندی شوند، تكرار و وابستگی روانی به آنهاست. «گفتنی است اعتياد رفتاری همانند اعتياد به مواد محرك يا مخدر خطرناك و واقعی است. به‌طوری‌كه بالقوه می‌تواند زندگی انسان را تباه كند و آثار مخربی برای ديگر اعضای خانواده به ارمغان بياورد.»

به گفته آب‌روشن نكته در خور توجه اينكه افراد مبتلا به اعتياد رفتاری عموما نسبت به رفتارهایشان آگاهی دقيقی ندارند، به‌طوری كه آن را عادی و بهنجار تلقی می‌كنند. فرض اشتباهی که منجر می‌شود فرد به دنبال درمان نرود و رفتارهای پيشگيرانه اتخاذ نکند. «متأسفانه اين سبك از زندگی وسواس‌گونه به شدت در جامعه تسری پيدا كرده است.»

اعتیاد رفتاری، اعتیادی با ماهیت پیش‌رونده

زندگی اجتماعی؛ مقوله‌ای که سال‌هاست جامعه بشری با آن اُخت شده و گویی راه ‌گریزی هم از آن ندارد. هرچند زندگی در جامعه‌ای سالم یکی از دغدغه‌هایی است که جوامع به فراخور شرایط خود به دنبال آن هستند. سلامتی که تا چند دهه پیش در سلامت جسمانی شهروندان خلاصه می‌شد. اما حالا  فاکتور سلامت روانی و اجتماعی را به خود می‌بیند؛ سلامتی که هرگونه اعتیاد ناقض آن است. به باور مجتبی دلیر، روانشناس‌ اجتماعی جوامع باید نسبت به اعتیاد از هر نوع آن حساسیت نشان بدهند. در میان اعتیاد به معنای عام آن که سوءمصرف‌ها را دربرمی‌گیرد، جوامع با اعتیادهای رفتاری هم دست به گریبان هستند. اعتیاد به اینترنت، بازی‌ آنلاین یا اعتیاد جنسی و … اعتیادهای رفتاری هستند که شهروندان جوامع را گرفتار کرده‌اند. اعتیادهایی که به اعتقاد دلیر به دلیل دخالت عوامل روانی–اجتماعی حساسیت کمتری در جوامع برمی‌انگیزند. «اعتیادهای رفتاری ماهیتی پیچیده‌تر پیدا می‌کند.» این مدرس دانشگاه بر این باور است شیوع عمده اعتیاد رفتاری در سنین نوجوانی است. رفتارهایی که علت اساسی آنها را باید در اضطراب جست‌وجو کرد. درواقع شهروندانی که مهارت مقابله با استرس را نداشته باشند دچار اضطراب می‌شوند. اضطرابی که زمینه‌ساز رفتارهای نامتعارف در این افراد می‌شود. واقعیت امر این است رفتارهای اعتیادگونه موقتا باعث کاهش اضطراب فرد می‌شوند. بنابراین فرد یاد می‌گیرد در زمان اضطراب این رفتارها را تکرار کند، در نتیجه رفتار اعتیادی شکل می‌گیرد. «اعتیاد رفتاری از سوءمصرف‌ها خطرناک‌تر است. هرچند اعتیادها ماهیتی پیش‌رونده دارند.»