غلامحسین مصاحب؛ آقای ادیب و ریاضی‌دان
برای سالروز درگذشت بنیان‌گذار دانشنامه‌نویسی مدرن و پدر علم ریاضیات نوین ایران
می‌گفتند از لحظه‌ای که چشم باز می‌کند تا لحظه‌ای که به خواب برود، مشغول خواندن و نوشتن و تعلیم‌دادن بود. غلامحسین مصاحب به خاطر پژوهش‌ها و تلاش‌هایی که برای ترویج علم ریاضی می‌کرد، پدر علم ریاضی جدید لقب گرفته بود. خستگی‌اش از یک کتاب را با خواندن کتابی دیگر برطرف می‌کرد و به گفته دخترش، ترانه مصاحب، آرزو داشت دانشمندان می‌توانستند قرصی اختراع کنند که انسان به جای غذا از آن استفاده کند و اوقاتی را که به بطالت صرف غذاخوردن می‌کند، به مطالعه و کارهای علمی بپردازد.
زادروز:
1289 خورشیدی، تهران
وفات:
21 مهر 1358 خورشیدی، تهران
علت انتخاب:
پدر ریاضیات جدید و بنیان‌گذار دانشنامه‌نویسی مدرن در ایران
کلام ماندگار:
من مفتون ریاضیات هستم، زیرا به عنوان علم، دقت و قدرت آن، و به عنوان هنر، زیبایی آن در حد کمال است و به علاوه فواید و موارد استعمالش از شمار بیرون است.
در قول دیگران:
مصاحب به دلیل خصوصیات شخصی‌اش، به دلیل عشقی عجیبی که به علم داشت، و به دلیل اقامتش در اروپا و تحصیلش در کمبریج به ذات و جان علم مدرن راه برده بود. (داریوش آشوری، نویسنده و زبان‌شناس)
غلامحسین مصاحب درست ۱۱۰سال پیش در تهران به دنیا آمد. تمام عمر ۶۹ساله‌اش را به خواندن و آموختن و انتقال این دانش و تجربه پرداخت. ۲۱ عنوان کتاب از غلامحسین مصاحب در رشته ریاضی و همچنین فرهنگنامه‌نویسی به یادگار مانده است.
خاندان هنرپرور مصاحب
در خانواده‌ای اهل علم و ادب و فرهنگ به دنیا آمد. پیشینه سرشناسی خاندان مصاحب در نایین اصفهان به دوران صفویه برمی‌گردد. از این دوران به بعد نام خاندان مصاحب در میان عالمان و اهل فرهنگ دربار صفوی و قاجار و پهلوی و دوران بعد از انقلاب به چشم می‌خورد. پدرش طبیب بود و مادرش شاعر. پدربزرگش، میرزا غلامعلی، خوشنویس بود و خلاصه در هر نسلی از این خانواده می‌شد رگه‌هایی از علم‌دوستی و هنردوستی را دید.
مصاحب دانش‌آموخته رشته ریاضی بود و بعد از بازگشت از فرانسه در دانشسرای عالی به تدریس مشغول شد. در ایران دو نشریه «مجله ریاضیات مقدماتی و عالی» و همچنین «روزنامه برق» را راه‌اندازی کرد و مدتی در آن به فعالیت مشغول شد که اولی ۱۱ شماره منتشر شد و دومی بعد از چند شماره توقیف و دیگر منتشر نشد.
غلامحسین مصاحب دکتری ریاضی را از دانشگاه کمبریج لندن دریافت کرد. عضو انجمن ریاضی‌دانان انگلیس و انجمن فلسفه کمبریج شد. سال‌های حضورش در انگلستان، این اقبال را داشت که شاگرد برتراند راسل باشد؛ فیلسوف و ریاضی‌دان معروف انگلیسی. راسل کلاس‌های ویژه‌ای برای شاگردان ممتازش برگزار می‌کرد که یکی از آنها دکتر مصاحب بود.
مصاحب و انتقال روش نوین دایره‌المعارف‌نویسی
یک روایت
دایره‌المعارف مُصاحب برای خود سرگذشتی دارد. ریاست موسسه فرانکلین با دوست گرامی آقای همایون صنعتی‌زاده بود. او هم به فکرش رسید که دایره‌المعارف بنویسد. شبی من را به خانه خود که بالاتر از چهارراه کالج بود دعوت کرد و آقای سیدحسن تقی‌زاده هم تشریف داشتند. آقای تقی‌زاده فتح باب کردند و فرمودند که فرانکلین در نظر دارد دایره‌المعارفی برای ایران تهیه کند و شما مسئولیت این کار را به عهده بگیرید. از ایشان اصرار و از بنده انکار. سرانجام قرار شد صبح که بنده فکرهای خود را جمع کردم به ایشان خبر بدهم. فردا صبح هم بنده جواب نفی دادم چون از بدقولی و تنبلی و سست رأیی دوستان خود اطلاع داشتم. پس از یکی دو ماه دکتر غلامحسین مُصاحب در این دام افتاد. کوشش و فعالیت و پشتکارهای همایون صنعتی‌زاده سبب شد که دو مجلد از این دائره‌المعارف سر وقت چاپ شود و به دست اهل علم و تحقیق برسد. مجلد اول و دوم این کتاب در سال ۱۳۵۶ تماما چاپ شد و به بازار رسید. اما مجلد سوم آن پس از وقفه و طفره ۱۸ساله توسط شرکت سهامی کتاب‌های جیبی در سال ۱۳۷۴ به دست علاقه‌مندان رسید، البته با قیمت ۱۴هزار تومان اسمی و ۱۶ و ۱۷هزار تومان رسمی، این عاقبت دایره‌المعارف‌نویسی است. (منوچهر ستوده، ایران‌شناس)
مصاحب زندگی پرباری داشت و فعالیتش در دنیای ریاضی، تنها به علم‌آموزی و تدریس خلاصه نمی‌شد. از طرفی مولف کتاب‌هایی در زمینه تاریخ ریاضیات بود. «تاریخ علوم ریاضی تا زمان عمر خیام» یکی از تالیفات او در این زمینه است. کتاب «آنالیز ریاضی» را نوشت که اولین کتاب آنالیزی در رشته ریاضی به زبان فارسی است و به چند زبان دیگر هم ترجمه شده است. مجلات علمی را در ایران پایه‌گذاری کرد و از طرفی مولف کتاب‌های درسی هم بود. بارها نام آثاری از مصاحب در میان برگزیدگان کتابِ سال به چشم خوردند و بسیاری از تألیفات او هنوز هم به‌عنوان کتاب مرجع در مدارس و دانشگاه‌ها تدریس می‌شود.
یکی از مهم‌ترین یادگاری‌های دکتر غلامحسین مصاحب دایره‌المعارف فارسی است. مصاحب دانشنامه‌نویسی مدرن را در ایران پایه‌گذاری کرد و آوانویسی اسامی خارجی و همچنین نحوه ضبط آنها به خط فارسی را در دانشنامه‌نویسی باب کرد. مصاحب سرپرستی دایره‌المعارف فارسی را برعهده داشت و ویراستاری جلد یک این دایره‌المعارف به نام او است. این دانشنامه مهم فارسی با حمایت انتشارات فرانکلین گردآوری شد و مصاحب به‌عنوان سرپرست این دانشنامه چندماهی برای این کار در اروپا دوره دید تا با روش‌های نوین دایره‌المعارف‌نویسی آشنا شود.
چهل‌وسه نفر از بهترین نویسندگان و ادیبان ازجمله عبدالحسین زرین‌کوب، احمد آرام عباس زریاب‌خویی و… به‌عنوان اعضای تحریریه این دانشنامه انتخاب شدند. اولین جلسات دایره‌المعارف هم در خانه مصاحب برگزار شد. علاوه بر آن، کتاب فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی را هم به کمک چند نفر از دوستانش گردآوری و تالیف کرد. در واقع جنبه‌های مختلف علم‌اندوزی و دانش مصاحب که او را به شخصیتی چندوجهی و اثرگذار در هرکدام از این زمینه‌ها تبدیل می‌کند.
معرفی خیامِ ریاضی‌دان، خدمت دیگری از مصاحب
یکی از مهم‌ترین کارهایی که مصاحب در حیات علمی خود انجام داد، معرفی خیام به‌عنوان یک ریاضی‌دان به ایرانیان بود. تا پیش از انتشار کتاب‌ها و ترجمه‌ها و مقاله‌های مصاحب درباره زندگی و آثار خیام، اغلب مردم ایران او را با شعرهایش می‌شناختند. گرچه خیام در خارج از ایران به‌عنوان یک ریاضی‌دان شناخته شده بود. ترجمه کتاب جبر و مقابله خیام از زبان عربی به فارسی یکی از مهم‌ترین کارها در این زمینه بود.
موسسه ریاضیات به همت مصاحب در ایران راه‌اندازی شد تا علاقه‌مندان رشته ریاضی را گرد هم جمع کند و به پرورش استادان ریاضی در کشور بپردازد. یکی از دلایل تاسیس این انجمن کمبود استادان ریاضی در کشور بود. افرادی که در این موسسه آموزش دیدند از بهترین استادان ریاضی کشور در دوره خود شدند. این موسسه در سال ۷۶ تغییرنام داد و به موسسه دکتر مصاحب معروف شد.
مصاحب بیشتر وقت خود را صرف مطالعه و نوشتن می‌کرد. ۶۹سالش بود که ساعت ۵ صبح، وقتی آخرین صفحات کتاب تئوری مقدماتی اعداد را غلط‌گیری می‌کرد، دچار سکته قلبی شد. حتی در آخرین لحظه که چشم از دنیا فرو بست، هنوز مداد در دستش بود. مصاحب در سال ۱۳۵۸ در کتابخانه شخصی‌اش، در میان دست‌نوشته‌ها و کتاب‌هایش برای همیشه چشمانش را بست و با دنیا وداع کرد.
***
مطلبی که خواندید، شمه‌ای از تلاش تحریریه روزنامه شهروند است که در قالب ویژه‌نامه «صد چهره سده» منتشر شد و نوروز 1400 خورشیدی روی پیشخوان کیوسک‌های مطبوعاتی قرار گرفت. ویژه‌نامه‌ای که معرفی 100 چهره موثر یکصد سال اخیر تاریخ ایران‌زمین را که لزوما نه همه‌شان محبوب بودند و نه قهرمان -اما مهم و تاثیرگذار- در دستور کار خود قرار داده است. در تهیه این ویژه‌نامه وجه «شهرت» و شناخته‌شدگی به‌عنوان یکی از معیارهای انتخاب «چهره»ها مورد توجه قرار داشت و با توجه به محدودیتی که عدد «100» برایمان رقم زد، بسیار محتمل است که چهره یا چهره‌هایی از قلم افتاده باشند. البته دلیل این «نبود»، قطعا اهمال و نسیان گردآورندگان ویژه‌نامه نیست، چه آنکه 100 نفر حاضر از میان صدها چهره گلچین و سعی شده است حتی‌المقدور موثرترین‌ها در هر حوزه از قلم نیفتند. به تناوب، مطالب ویژه‌نامه «صد چهره سده» در سایت «شهروندآنلاین» قابل مشاهده و همزمان در اینستاگرام و توییتر «شهروندآنلاین» نیز مطالب صوتی و تصویری جذاب و مرتبط با «چهره» موردنظر منتشر خواهد شد.
[علاقه‌مندانی که مایل به تهیه نسخه چاپی ویژه‌نامه «صد چهره سده» هستند می‌توانند با ارسال عدد یک به شماره 5000262662 از شرایط خرید پستی آن مطلع شوند.]