زلزله کرمانشاه مدرسه بحران بود

شامگاه 21 آبان 1396 بود که زمین لرزه‌ای به بزرگی 7.3 ریشتر در نزدیکی‌های «ازگله» از توابع استان کرمانشاه شب آرام پاییزی مردم این منطقه را به شبی پر از ترس و استرس و پریشانی تبدیل کرد. زلزله آن شب آنقدر بزرگ بود که هم جان 620 نفر از هموطنان‌مان را گرفت، هم 9 هزار و 388 نفر را راهی بیمارستان‌ها کرد. تعداد بی‌خانمان‌های این زلزله هم 70 هزار نفر می‌شد. خبر وقوع این زلزله بلافاصله نیروهای امدادی را به سمت منطقه کشاند، اما حرکت نیروهای مردمی همزمان با نیروهای امدادی برای کمک‌رسانی به منطقه باعث ایجاد ترافیک و کند شدن حرکت تردد خودروها و تیم‌های امدادونجات به منطقه شد. «علی نوری» از نجاتگران استان کرمانشاه است. او وقتی صحبت از زلزله کرمانشاه می‌شود، می‌گوید: «زلزله کرمانشاه درس بزرگی به ستاد مدیریت بحران کشور داد. ما از زلزله بم درس عبرت نگرفته بودیم تا امداد در سوانح را مدیریت کنیم. در بم حضور مردم در مناطق، کار امدادرسانی را با مشکل روبه‌رو کرد، ماجرایی که درست در زلزله کرمانشاه تکرار شد. خودروهای امدادی ساعت‌های طولانی در جاده باید پشت سر خودروهای مردمی که راهی منطقه شده بودند معطل می‌ماندند، این در حالی بود که حضور آنها در منطقه الزامی بود نه نیروی مردمی بی‌تجربه که نمی‌توانستند کاری از پیش ببرند: «اتفاق تلخ دیگری که در زلزله کرمانشاه رخ داد نابسامانی در جمع‌آوری و ارسال کمک‌های مردمی بود. علی‌رغم ایجاد پایگاه جمع‌آوری کمک‌های مردمی توسط جمعیت هلال‌احمر تشکل‌های مردمی، نهادها و سلبریتی‌ها و حتی مردم عادی با اعلام شماره حساب‌هایی نسبت به جمع‌آوری کمک‌های مردمی اقدام کردند که اگر واقعا همه این مبالغ جمع‌آوری شده به کرمانشاه می‌رسید نه‌تنها خانه‌های تخریب‌شده در زلزله که سایر بخش‌های کرمانشاه هم باید آباد می‌شد. این درحالی‌ است که بخش اعظم این کمک‌ها هیچ‌وقت به دست مردم کرمانشاه نرسید!»

عملکرد جزیره‌ای

دکتر اشکان تقی‌پور، مدیر خیریه «نیک‌گامان جمشید تهران» جزیره‌ای عمل کردن تشکل‌های مردم‌نهاد در زلزله کرمانشاه را علت اصلی وضع نابسامان و خاطره تلخ کمک‌رسانی به زلزله‌زده‌های کرمانشاه می‌داند و می‌گوید: «متاسفانه در این حادثه هرکدام از تشکل‌های مردم‌نهاد بدون توجه به محوریت هلال‌احمر برای خودش کار می‌کرد. مناطق زلزله‌زده به میدان مسابقه فعالیت تشکل‌های مردم‌نهاد تبدیل شده بود و این مسأله موجب توزیع ناعادلانه کمک‌های مردمی بین حادثه‌دیدگان، هدررفتن کمک‌های مردمی، اتلاف وقت و هزینه‌های بسیار شد. این در حالی بود که اگر همگرایی و وحدت‌رویه در این حادثه بین تشکل‌های مردمی بود مناطق زلزله‌زده در کمتر از چندماه آباد می‌شد و ردی از زلزله باقی نمی‌ماند. این در حالی‌ است که همگرایی و وحدتی که بعد از زلزله کرمانشاه و در جریان وقوع سیل در 25 استان کشور اتفاق افتاد باعث شد امدادرسانی به سیل‌زده‌ها در سایه همکاری و همدلی مردمی با بهترین کیفیت پیش برود و این روند تا به امروز هم در شرایط بحرانی چون کرونا ادامه دارد.»

زلزله کرمانشاه و نابسامانی جمع‌آوری و توزیع کمک‌های مردمی، تلخ‌ترین خاطره‌ای است که با یادآوری زلزله کرمانشاه به ذهن هر ایرانی می‌رسد. این را «محمد نصیری» رئیس سازمان داوطلبان جمعیت هلال‌احمر می‌گوید. کسی که کوشید بعد از زلزله کرمانشاه با دعوت از تشکل‌های مردمی، گروه‌های متحد و سازمان‌یافته را تشکیل دهد تا در زمان بحران به یاری جمعیت هلال‌احمر بیایند: «ما در زلزله کرمانشاه شاهد جمع‌آوری رقم‌های میلیاردی توسط تشکل‌های مردمی مختلف بودیم، ارقامی که هیچ‌وقت معلوم نشد چه سرنوشتی پیدا کردند. این مسأله باعث شد تا با کمک دادستانی و مدیریت بحران کشور در اعلام شماره حساب از سوی تشکل‌های مردمی و افراد مختلف محدودیت‌هایی اعمال کنیم. در عوض با تشکل‌های مردمی متخصص در امر امدادرسانی در بحران‌ها هماهنگی کردیم تا از توان و تجربه کاری آنها در زمان حوادث و بحران‌ها کمک بگیریم. مانند اتفاقی که در سیل 25 استان اتفاق افتاد یا فعالیت‌هایی که در دوره کرونا با این تشکل‌ها انجام دادیم و منجر به اتفاقات خوبی در پیشگیری از شیوع بیماری هم شد.»

«از بعد از زلزله کرمانشاه تا امروز جمعیت هلال‌احمر در نقش نخ تسبیحی، هدایت و راهنمایی تشکل‌های مردمی در زمان بحران را عهده‌دار شده است.» رئیس سازمان داوطلبان با بیان این مطلب می‌گوید: «زلزله کرمانشاه به ما نشان داد استفاده از ظرفیت‌های مردمی و تسهیل ورود آنها به چرخه امدادرسانی در بحران، یکی از ضرورت‌های کار ما در زمان بحران است.»

درست است در بخش امدادرسانی و کمک‌رسانی به زلزله‌زده‌های کرمانشاه خاطرات خوبی به یاد نداریم اما به گفته نصیری، امداد روانی و حمایت روانی گروه‌های سحر در زلزله کرمانشاه درسی بود که از زلزله بم گرفته بودند و آن را در کرمانشاه اجرایی کردند: «در زلزله بم همه فقط به فکر کمک‌رسانی مادی به زلزله‌زده‌ها بودند اما کسی به یاد روح‌ و روان مردم زخم‌خورده و غمگین نبود. ما این خلاء را با فعالیت تیم‌های سحر در زلزله کرمانشاه پر کردیم و خوشبختانه کمک زیادی به آرامش زلزله‌زده‌ها کرد.»

اصلاح قوانین؛ ارمغان تلخ‌ترین حادثه طبیعی کشور

مهدی ولی‌پور، رئیس سازمان امدادونجات نیز زلزله کرمانشاه    را به‌عنوان مدرسه بحران و تجربه‌اندوزی دست‌اندرکاران این بخش می‌داند و می‌گوید: «اصلاح و بازنگری وظایف جمعیت هلال‌احمر در زمان بحران و مهم‌تر از همه تصویب قانون مدیریت بحران کشور علی‌رغم همه نواقص و کاستی‌هایی که دارد از مهم‌ترین اتفاقات خوب بعد از زلزله کرمانشاه به‌شمار می‌آید. بعد از زلزله کرمانشاه 40 آیین‌نامه امدادونجات کشور به‌روزرسانی شد و تا پایان سال جاری هم  30 آیین‌نامه باقیمانده به‌روزرسانی می‌شود. علاوه بر این در بخش تجهیزات هم شاهد تغییرات چشمگیری در حوزه امدادونجات کشور بودیم که از جمله آن می‌توان به تقویت ناوگان امداد هوایی، تقویت ناوگان امداد زمینی و… اشاره کرد.»

به گفته او، راه‌اندازی نرم‌افزار توزیع کمک‌های جمعیت هلال‌احمر و کمک‌های مردمی اتفاق خوب دیگری بعد از زلزله کرمانشاه بوده است: «با به‌کارگیری این نرم‌افزار که به سازمان ثبت احوال کشور لینک است، اقلام امدادی به‌دست آسیب‌‌دیده‌های واقعی خواهد رسید.»

ولی‌پور ادامه می‌دهد: «یکی از اقدامات اساسی دیگری که بعد از زلزله کرمانشاه در دستور کار قرار دادیم هوشمندسازی انبارهای امدادی بود. این کار با ثبت بارکد اقلام امدادی از زمان خرید، ورود به انبار، خروج از انبار و توزیع در مناطق حادثه‌دیده انجام می‌شود. با این کار امکان ارزیابی وضعیت انبارها و ردیابی اقلام به آسانی امکان‌پذیر می‌شود.»

راه‌اندازی «سامانه امدادیار» از اتفاقات خوب دیگری است که بعد از زلزله کرمانشاه در جمعیت هلال‌احمر شکل گرفت: «این سامانه  شامل اطلاعاتی از تیم‌های امدادی فعال در جمعیت هلال‌احمر است. ما در حال حاضر 12 هزار نجاتگر آموزش‌دیده درجه‌بندی شده فعال، به همین تعداد نجاتگر آموزش‌دیده درجه‌بندی شده نیمه‌فعال و حدود 46 هزار امدادگر و نجاتگر آموزش‌دیده داریم که مشخصات آنها در سامانه ما ثبت شده است.»

تقویت خانه‌های هلال

زلزله کرمانشاه و تجربه یکی از روستاهای زلزله‌زده در راه‌اندازی تیم‌های امدادی محلی و اجرای طرح نجات محلی در همان ساعات اولیه بحران نشان داد که تقویت مراکزی تحت‌عنوان خانه‌های هلال نقش لاینفکی در تسریع امدادرسانی زمان بحران دارد. ولی‌پور با اشاره به تقویت خانه‌های هلال بعد از زلزله کرمانشاه می‌گوید: «جمعیت هلال‌احمر بعد از زلزله کرمانشاه واگذاری خدمات خود به لایه‌های مردمی را در دستور کار قرار داده و با استفاده از ظرفیت‌های مردمی بومی، محلی و آموزش آنها ضریب امنیت مناطق را در زمان بحران افزایش داد،  به‌طوری که امروز در سراسر کشور 6 هزار خانه هلال راه‌اندازی شده که در تمامی این خانه‌ها نسبت به آموزش اهالی روستاها، مردم مناطق‌ شهری و کلانشهرها اقدامات مهم و اساسی انجام شده و تمام نیروهای داوطلب عضو این خانه‌ها حکم بازوی کمکی ما زمان بحران را دارند.»

به گفته رئیس سازمان امدادونجات، زلزله کرمانشاه و بعد از آن حادثه سیل 25 استان کشور زنگ هشداری برای هلال‌احمر است که همیشه حواسش به شارژ انبارهای امدادی باشد و این مهم را دستکم نگیرد چراکه حوادث خبر نمی‌کنند: «دو حادثه بزرگ به فاصله کوتاهی از هم در کشور اتفاق افتاد. هرچند موجودی انبارها کافی بود اما نگران‌کننده هم بود چراکه اگر حادثه دیگری اتفاق می‌افتاد معلوم نبود چه می‌شد. بعد از این زلزله مکاتبات زیادی با مجلس و حوزه ریاست‌جمهوری برای تامین اعتبارات لازم و شارژ انبارها صورت گرفت. اکنون ظرفیت انبارهای ما در اقلام زیستی مانند چادر نسبت به شاخص‌های استاندارد از 70 درصد آمادگی برخورداریم. در بخش پتو و زیرانداز و ظروف ست از 50 درصد آمادگی و در بخش اقلام بهداشتی و مواد غذایی از آمادگی نسبی خوبی برخورداریم.»

ولی‌پور با اشاره به آمادگی 60 درصدی ناوگان امدادونجات کشور در زمان بحران‌ها می‌گوید: «امداد هوایی نیز با فعالیت 20 فروند بالگرد از آمادگی 75 درصدی در زمان بحران برخوردار است.»