پیشگیری از آسیب و تهدیدات فضای مجازی بی‌تردید از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش روی والدین در فضای مجازی است. اینترنت در جهان کنونی به‌دلیل در دسترس بودن، یکی از پرکاربردترین ابزارها به‌شمار می‌آید. ابزاری که با توجه به قابلیت‌های بسیار، می‌تواند فرصتی ایده‌آل براي آموزش نوجوانان باشد؛ البته به همان میزان هم یک تهدید.
نوجوان در فضای مجازی بدون توجه به هویت خود سعی در ارایه افکار، علایق و اندیشه‌های فردی خود را دارد که این موضوع می‌تواند بسیار خطرناک باشد. زیرا نوجوانی، سنی است که فرد با بلوغ جسمانی برخی از توانمندی‌ها یک بزرگسال را دارا می‌شود اما تجربه کافی را ندارد. اگر نوجوان بدون هدف و صرفا برای وقت‌گذرانی در فضای مجازی وارد شود برای او هیچ دستاورد بیرونی ندارد و مانند خواب یا سفر خیالی است که انسان را در توهمات خود فرو می‌برد. زمانی که فرد به دنیای واقعی برمی‌گردد، متوجه فاصله بسیار خود با دنیای واقعی می‌شود.
اگر دانش‌آموزی استفاده دقیق، درست، با برنامه و هدفمند از فضای مجازی را یاد بگیرد کمتر درگیر این آفت‌ها و آسیب‌های ناشی از آن می‌شود. به‌همین منظور در ادامه به بیان راهکار موثر برای جلوگیری از اعتیاد نوجوانان به فضای مجازی و همچنین بهره‌گیری از فرصت‌ها در این فضا پرداخته‌ایم.
راهکارهای پیشگیری و کاهش آسیب‌های فضای مجازی
- یکی از کارآمدترین راه‌ها برای مقابله تربیت افراد براساس اخلاق اسلامی و دینی است: در این شیوه تربیتی، افراد از درون کنترل می‌شوند. یعنی التزام قلبی پیدا می‌کنند. تقویت باورهای دینی و اعتقادی باعث می‌شود فرزندان کمتر در معرض آسیب‌های فضای اینترنت قرار گیرند.
- برخورد مناسب نسبت به گزارش‌های کاربران (دانش‌آموزان) : منظور آن است در هنگام دسترسی به محتوای ناشایست توسط کاربران یا نوجوانان از آنان بخواهیم که این‌گونه مسائل را به والدین گزارش دهند. والدین یا مربیان هم نباید در قبال این گزارش‌ها مجازاتی برای جوان یا نوجوان در نظر بگیرند زیرا واکنش نادرست، آثار معکوس و عواقب ناهنجاری به‌دنبال خواهد داشت.
- تدابیر کاربری صحیح : ایجاد حس مسئولیت‌پذیری جهت انتخاب گزینه‌های سالم به‌هنگام استفاده از اینترنت، به‌عبارتی کودکان یاد می‌گیرند در برابر مسائل مختلفی که ممکن است در فضای سایبر تجربه کنند، گزینه‌های شایسته‌ای داشته باشند. به این ترتیب با مهارت‌های استفاده صحیح از اینترنت و(مهارت‌های زندگی ) آشنا می‌شوند.
- تشویق و ترغیب : هنگامی که جوانان از جنبه‌های مثبت اینترنت استفاده می‌کنند مورد تحسین قرار گرفته تا در دفعات بعدی به این روند ترغیب شوند.
- تقویت جنبه‌های روان‌شناسی اخلاق : با توجه به اینکه ارزش‌های اخلاقی، یک مساله درونی و روانی است و به‌طور فطری برای انسان جاذبه دارد. لذا برقراری ارتباط بین اخلاق و جنبه روان‌شناختی فضای مجازی یک امر ضروری است و این امر تحقق نمی‌یابد مگر اینکه چهار خصلت در کاربران (نوجوانان) این فضا وجود داشته باشد.
چهار خصلت خوب در کاربر
- حساسیت اخلاقی که نسبت به ارزش‌ها بی‌تفاوت نباشد و به ناهنجاری‌ها واکنش منفی نشان دهد.
- قدرت تشخیص یعنی اینکه چه عملی خوب و چه عملی بد است.
- اخلاق‌اندیش یعنی همیشه ارزش‌های اخلاقی در اولویت باشد.
- دارای سجایای اخلاقی که اهل عمل باشد و فقط در حد حرف نباشد.
توصیه دیگر آموزش‌های لازم به خانواده و نوجوانان
- به‌خصوص آشنایی بیشتر والدین به این فضاها و کنار گذاشتن ارتباطات سنتی، (مثل نصیحت کردن و…) راهنمایی و صحبت با فرزندان درخصوص استفاده بهینه از شبکه‌های مجازی و برقراری ارتباط محکم، استوار و صمیمی (نحوه صحیح گفت‌وگوکردن ) با فرزندان‌مان.
چند نکته کلیدی
مکان قرار گرفتن رایانه خانوادگی : در محلی که برای همه قابل مشاهده و در دسترس باشد.
قراردادن زمان یا ساعت مشخصی جهت استفاده از فضای مجازی و اینترنت : یک ساعت مشخص جهت استفاده از اینترنت و بازی‌های رایانه‌ای به‌عنوان قرارداد یا قانون توسط جلسات خانوادگی برای نوجوانان تعیین نماییم.
تشکیل جلسات خانوادگی : حداقل در هفته یکبار
شناخت والدین از علائم اینترنتی مثل کاهش روابط اجتماعی، عصبانیت و پرخاشگری در زمان قطع اتصال به اینترنت، افت تحصیلی، اختلال درخواب، رفتن به سراغ اینترنت در مواقع تنهایی و سرگرم شدن با گوشی و … است که به فرزندان بیاموزند اگر با مشکلی در فضای مجازی رو‌به‌رو شدند با آنها درمیان گذاشته شود. (به هیچ‌عنوان مشکلات را با دوستان آنلاین خود که غریبه‌اند مطرح نکنند.) چنانچه والدین موارد فوق را در فرزندشان احساس نمودند موضوع را بررسی کنند.
آسیب‌های فضای مجازی به چند دسته تقسیم می‌شود
آسیب افت تحصیلی :
- از جمله مشکلاتی که ممکن است برای دانش‌آموزان در صورت استفاده نادرست از اینترنت و فضای مجازی به‌عنوان آینده‌سازان جامعه پیش بیاید، افت تحصیلی و کاهش عملکرد آموزشی آنان است.
- پژوهش‌ها نشان می‌دهد افت تحصیلی برای درصد زیادی از دانش‌آموزانی که از شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، به وضوح مشاهده می‌شود. اینترنت و سرویس‌های ارایه شده در قالب آن، در عین‌حال که ابزار مفیدی برای کسب‌وتبادل اطلاعات است اما می‌تواند مخرب نیز باشد؛ به‌بیان دیگر، اینترنت ابزار قدرتمندی است که هم می‌تواند باعث فساد شود و هم ابزار آموزش‌وتعلیم و رشد علمی، فرهنگی و اجتماعی نوجوانان و جوانان را فراهم آورد.
- تمرکز و حواس دانش‌آموز در کلاس درس، مهم‌ترین امر در روند یادگیری دروس است، دانش‌آموزانی که درگیر شبکه‌های اجتماعی هستند، تمرکزشان بر درس کاهش می‌یابد و این موضوع افت تحصیلی را به‌همراه دارد. این امر موجب نوعی بی‌نظمی و اخلال در جریان یادگیری و فروریختگی آموزش می‌شود. این روزها با توجه به استقبال گسترده کاربران اینترنتی خصوصا قشر دانش‌آموز از شبکه‌های اجتماعی مجازی به جهت خصوصیات روان‌شناختی که برایشان وجود دارد از اثرپذیرترین گروه‌های جامعه به‌شمار می‌آیند.
آسیب‌های روحی، بحران هویت و اعتیاد اینترنتی:
اعتیاد به اینترنت یکی از انواع اعتیادهای رفتاری است که در آن فرد وابستگی شدیدی به اینترنت و استفاده از دستگاه‌های آنلاین پیدا می‌کند تا از این طریق بتواند با تنش‌ها و استرس‌های زندگی مقابله کند. فعالیت در اینترنت روزانه بین ۸ تا ۱۰ ساعت یا بیشتر به‌خصوص زمانی که فرد برای انجام کارهای غیرضروری خود از آن استفاده می‌کند به‌عنوان اعتیاد شناخته می‌شود که شیوع آن در کودکان و نوجوانان بیشتر است.
نوجوان بیش از آنکه در اجتماعات واقعی حضور یابد در شبکه‌های مجازی زندگی می‌کند. نوجوانان به‌دلیل مقایسه خود با دیگران در این فضا یا خود را بهتر از دیگران دیده و دچار خودشیفتگی می‌شوند، یا خود را پایین‌تر دانسته و دچار انزوا، افسردگی و سرخوردگی می‌شوند. همچنین بر اساس مطالعات انجام‌شده، اکثر نوجوانان و جوانان، دیدن خوشی دیگران در شبکه‌های مجازی را منجر به برانگیختن احساس حسادت در خود عنوان کرده‌اند و این احساس حسادت در نوجوان باعث می‌شود که برای بهتر جلوه دادن خود دست به هر کاری بزند، ولو اینکه از زندگی واقعی خود دست بردارد و تنها به‌دنبال ساختن یک چهره غیرواقعی نمایشی باشد.
کاهش ارتباط با دنیای اطراف
نوجوانان و جوانان در شبکه‌های مجازی همدیگر را تایید و به اصطلاح لایک می‌کنند. همین رویه می‌تواند در زندگی واقعی و اجتماعی فرد اثرگذار باشد. نوجوانی که همیشه در فضای مجازی تایید می‌شود از واقعیت و جامعه نیز همین انتظار را دارد و همین امر، او را دچار مشکل و بحران‌هویت می‌کند.
همچنین داشتن دوستان زیاد در فضای مجازی همیشه به معنای اجتماعی و موفق بودن فرد نیست. اما نوجوانان و جوانان گاهی در مورد افرادی که دوستان مجازی زیادی دارند اشتباه فکر کرده و از آنها برای خود الگو می‌سازند. در حالی‌که ملاک‌های دوست‌یابی در دنیای مجازی بسیار متفاوت‌تر از دنیای واقعی است.
نکته مهم این است که اعتیاد به اینترنت تنها به ساعت‌هایی که فرد در اینترنت صرف می‌کند محدود نمی‌شود؛ بلکه این مسأله میزان زمانی رخ می‌دهد که فرد در اینترنت فعالیت‌های غیرضروری می‌کند و کنترلی بر آن ندارد. دسترسی مداوم کودکان و نوجوانان به اینترنت می‌تواند آنها را در معرض خطرات جدی مانند کاهش ارتباط با دنیای اطراف قرار دهد.
زمانی که آنها آنلاین هستند، در خطر مزاحمت‌های سایبری و مواجهه با محتواهای غیراخلاقی نیز قرار دارند. اعتیاد برخی نوجوانان و جوانان به شبکه‌های اجتماعی به حدی زیاد شده است که حتی در کلاس درس و زمان تدریس معلم و استاد در شبکه‌های اجتماعی به‌سر می‌برند. لازم به‌ذکر است استفاده از اینترنت برای انجام تکالیف مدرسه، وظایف شغلی، کسب‌وکار، تحقیق و … جزو اعتیاد به اینترنت محسوب نمی‌شود.
آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی:
- قرار گرفتن در معرض فرهنگ‌های گوناگون.
- آزادی‌های زیاد در یک دوره زمانی نسبتا کوتاه.
- امکان دسترسی به اطلاعات غیراخلاقی گوناگون از طریق اینترنی.
آسیب‌های جسمی:
استفاده بیش از حد از رایانه، این آثار را به‌دنبال دارد.
- تیک‌ها.
- فشارهای عصبی.
- چشم درد.
- رکود فعالیت‌های معده.
- چاقی و عدم جذب چربی‌ها.
- افزایش قند خون.
- کم‌شدن فعالیت کلی بدن.
- مشکلات تنفسی.
- افتادن سرشانه‌ها.
- خارج شدن ستون فقرات از حالت طبیعی.
- انزوای اجتماعی.