لیلا مهداد- خوزستان؛ جلگهای آباد به واسه آبی که از زاگرس سهمش میشود. جلگهای که روزگاری مهد تمدن کشاورزی بود و سیاستهای اشتباه آبی حال و روزش را خراب کرده است. اولین چاه نفت که در مسجدسلیمان سر باز کرد، کشتیها از خلیج فارس خودشان را رساندند به خرمشهر. کشتیهایی که بعد از گذر از اهواز و شوشتر تجهیزات را به مسجدسلیمان میرساندند. خوزستان، منطقهای که روزگاری غذای ایران را تامین میکرد و حالا با ریزگردها، طوفانهای شن و چالشهای بسیاری دست به گریبان است. به باور یکی از فعالان محیطزیست این منطقه سیاستهای اشتباه آبی قدمت طولانی در این منطقه دارند.«اولین انتقال آب در سال 1332اتفاق افتاد.» سیاست اشتباهی که مطالعاتش بعد از جنگ جهانی دوم انجام شده بود. به گفته کرامت حافظی این مطالعات زمانی انجام شده که تصور بر آب مازاد بوده است. دورانی که برفهای کوهرنگ به 10متر هم میرسید و حتی در تابستانها پیست اسکی داشت.«اساس آبادانی خوزستان براساس آب موجود در استان بوده. خوزستانیهایی که یا کشاورز بودند یا از تالابها بهره میبردند.»
خوزستانی که حالا به در گروه مهاجرفرستترینها قرار میگیرد در کنار چهارمحالوبختیاری. مهاجرتهایی که یا به دلیل بیکاری اهالی رقم میخورند یا فشارهای زیستمحیطی عامل آن هستند. عوامل زیستمحیطی که ریزگردها در میان آن نقش مهمی بهعهده دارد. ریزگردهایی با منابع داخلی و خارجی که هر دو مسالهایاند ریشه دوانده در حکمرانی آب.
سدها؛ حوضچههای بزرگ تبخیر آب
در کنار انتقال آب که تیشه زده بر پیکره محیطزیست سدسازیها هم هستند. سدهایی که با گرکمایش زمین تبدیل شدهاند به حوضچههای بزرگ تبخیر آب.«باید خودمان را سازگار کنیم. نیاز به جراحی بزرگ داریم.» در گام اول باید انتقال آب متوقف شود و طرحهای نیمهتمام آن همچنان مسکوت بمانند.
از روزگار آبادی و سرسبزی خوزستان چیزی جز خشکسالی و گردوغبار باقی نمانده. حافظی میگوید همهچیز نابوده شده و مردم به فکر مهارجت افتادهاند. مهاجرتهایی که هم برای مبدا زیانبار هستند هم شهرهای مقصد. «انتقال آب کارخانهها را وسیعتر کرده تا نیروی کاری بیشتری بخواهند و این یعنی مهاجرت یعنی سرآغاز مشکلات اجتماعی در شهرهای مبدا و مقصد.»
نفت از خوزستان راهش را میکشد تا برسد اصفهان برای پالایش. آب هم همان مسیر را میرود برای خنک کردن فولاد اصفهان. «زایندهرود به طور طبیعی معادل هشت میلیون مترمکعب آب دارد. معادل همین میزان از کارون به زایندهرو تزریق میشود. هرچند یکهشتم آن سهم یزد میشود.»
جنگ آب؛ مسالهای جدی است. ترکیه روی دجله سد میسازد تا عراق به دردسر بیفتد. اتیوپی روی مصر آب را میبندد و افغانستان با سدهایی که تریکه و اسرائیل برایش ساخته حقابه ایران را نمیدهد. «جنگ آب مساله جدی خاورمیانه است. چرا درون کشور هم همین بازی را تکرار میکنیم؟» سوالات در این زمینه بسیار است اینکه چرا محصولات فولاد، پتروشیمی و حتی کشاورزی را در نقاط دیگر کشور تولید نمیکنیم تا ارزانتر باشد؟ چرا این محصولات را در فلات مرکزی تولید میکنیم؟
جنگ آب؛ مسالهای جدی است. ترکیه روی دجله سد میسازد تا عراق به دردسر بیفتد. اتیوپی روی مصر آب را میبندد و افغانستان با سدهایی که تریکه و اسرائیل برایش ساخته حقابه ایران را نمیدهد. «جنگ آب مساله جدی خاورمیانه است. چرا درون کشور هم همین بازی را تکرار میکنیم؟
سیاست اشتباه انتقال آب
معادلات بهم خورده. طبیعت دیگر ظرفیت انتقال آب را ندارد. چشمه کوهرنگ خشک شده؛ بزرگترین سرچشمه خاورمیانه. به باور حافظی این مهمترین مساله زیستمحیطی ایران است. مسالهای که میتوان آن را با ذوب شدن یخهای قطب مقایسه کرد.«وقتی آب انتقال مییابد، هزینه تولید بالا میرود. اگر فولاد اصفهان در هرمزگان و سیستان تولید شود قیمت تمام شده کمتری خواهد داشت.»
به گفته حافظی هر مترمکعب آبی که از خوزستان به اصفهان میرسد حدود 10 تا 20هزار تومان است اگرچه این اب زیر هزار تومان در مترمکعب به دست کشاورزی میرسد و این یک فاجعه است.» او سیاست انتقال آب را اشتباه میداند و معتقد است این سیاست اشتباه هزینههای تولید را بالا برده، محیطزیست را نابوده کرد و مسائل اجتماعی را دامن زده و خواهد زد.
اعداد و ارقام درشت خسارتهای گرد و غبار
گرد و غبار تنها نفس را در سینه شهروندان حبس نمیکند. طوفانهای خاکی تنها خیابانها را در غبار فرو نمیبرند و پنجرهها را نمیبندند. روی دیگر گرد و غبار و طوفانهای خاکی، خسارات زیستی و اقتصادی است.
سه هزار و 86میلیارد تومان سهم خوزستان است از خسارات گردو غبار. کرمانشاه زیان 844میلیاردی را به نام خود ثبت میکند و سهم هرمزگان 810میلیارد تومان است. خراسانجنوبی و ایلام هم از این خسارات بینصب نمیمانند و هریک ارقامی را به خود اختصاص میدهند. خراسان 505میلیارد و ایلام 357 میلیارد تومان.
اعداد و ارقامی از خسارات سالانه پنج استان براساس مطالعات ستاد ملی مقابله با پدیده گرد و غبار سازمان محیطزیست. خسارات سالانهای که در مجموع برابر با 56037میلیارد ریال برآورد میشوند. خساراتی براساس قیمتهای سال 97. یعنی چیزی معادل 1.02درصد از کل تولید ناخالص داخلی این استانها.
خسارتی که با در نظر گرفتن قیمتهای این روزها به 421هزار میلیارد ریال میرسد. خسارت میلیاردی گرد و غبار بر اقتصاد پنج استان در بازه 10 سال 1397 تا 1406. چیزی معادل 7.7درصد از کل تولید ناخالص داخلی این استانها در یک سال.
بیش از 12هزار و 600میلیارد تومان؛ خسارت خشکسالی و تنشآبی بوده بر کشاورزی خوزستان. آماری که رئیس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان در مردادماه از آن خبر داده است. به گفته خدارحم امیریزاده میزان خسارت ناشی از خشکسالی به بخش کشاورزی استان تا 31 تیرماه، 320 هزار هکتار بوده. «300هزار تن افت داشتیم و برآورد ریالی هم بیش از یک میلیارد و 600 میلیون تومان است. بخش نیشکر هم خسارت 20درصدی داشته.» دامها هم از خشکسالی و تنش آبی درامان نبودند. تولیدات این بخش با افتی به ارزش 2 هزار و 541 میلیارد ریال روبهرو بوده است. «115 راس دام سنگین و 500 راس دام سبک نیز تلف شدهاند.»
بیش از 12هزار و 600میلیارد تومان؛ خسارت خشکسالی و تنشآبی بوده بر کشاورزی خوزستان. آماری که رئیس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان در مردادماه از آن خبر داده است. به گفته خدارحم امیریزاده میزان خسارت ناشی از خشکسالی به بخش کشاورزی استان تا 31 تیرماه، 320 هزار هکتار بوده. «300هزار تن افت داشتیم و برآورد ریالی هم بیش از یک میلیارد و 600 میلیون تومان است.
رتبههای اول، دوم و سومی آلودگی هوا، حاشیهنشینی و فقر
سالهاست نامش با لقب مهاجرفرست عجین شده است. خوزستانی که حالا بیش از 5میلیون جمعیت به خود میبیند و مشکلات زیرساختی طاقتش را طاق کرده. در غیاب زیرساختها جمعیت بیکاران عرصه را بر خوزستان تنگ کرده است. بیکارانی که نه فرصت جدید شغلی میبینند نه سهمی از مشاغل موجود دارند.
خوزستانی که از نفت، صنعت و کشاورزی بهره دارد اما با این وجود بحران زده است. استانی که با استناد به آمارهای رسمی بیش از 25درصدش بیکارند اگرچه در بعضی شهرها این آمار به بیش از 45درصد میرسد. طبق آمارهای مرکز آمار ایران خوزستان در سال 98 رتبه دوم مهاجرفرستی نیروی کار را داشته با 16هزار نفر، رتبه اول متعلق به تهران بوده.
خوزستان در آلودگی هوا رده نخست را به خود اختصاص داده است. آمار آسم این استان دو برابر آمار کشوری است. در بخش حاشیهنشینی هم رتبه دوم را دارد با 850هزار حاشیهنشین. در بیکاری هم رتبه دوم به خوزستان میرسد و در جمعیت زیر خط فقر هم رده سوم را دارد.
در بازه زمانی 90 تا 95 حدود 60درصد از مهاجران خوزستان راهی اصفهان، تهران، البرز و فارس شدهاند. مناطقی که نسبتا آب و هوا و امکانات بهتری دارند. در این میان نکته قابل تامل این است که 39.4درصد مهاجران خوزستانی تحصیلات عالیه داشتند. بخشی از این مهاجران را معلمان این استان تشکیل میدهند. حدود هزار نفر در سال 1400 و چیزی نزدیک به 1050نفر در سال 99. درواقع 5هزار و 400 نیروی فرهنگی در 11 سال منتهی به 98 از خوزستان خارج شدهاند.
شرایطی به مراتب بدتر از دوران انقلا ب و جنگ تحمیلی
مهاجرفرستترین استان کشور به نام خوزستان ثبت شده نه تنها در سال 98 که در دهههای گذشته. بررسیهای مرکز آمار نشان میدهد بین سالهای 55 تا 75 حدود 55هزار نفر از خوزستان مهاجرت کردهاند. اگرچه همین آمارها از مهاجرت بیش از 80هزارنفری ما بین سالهای 95تا ابتدای 97 خبر میدهند. اعداد و ارقامی که نشان میدهند وضعیت مهاجرت خوزستان بدتر از دوران انقلاب و جنگ تحمیلی است.
همین آمارها گواه این هستند که در بازه زمانی 90 تا 95 حدود 60درصد از مهاجران خوزستان راهی اصفهان، تهران، البرز و فارس شدهاند. مناطقی که نسبتا آب و هوا و امکانات بهتری دارند. در این میان نکته قابل تامل این است که 39.4درصد مهاجران خوزستانی تحصیلات عالیه داشتند.
بخشی از این مهاجران را معلمان این استان تشکیل میدهند. حدود هزار نفر در سال 1400 و چیزی نزدیک به 1050نفر در سال 99. درواقع 5هزار و 400 نیروی فرهنگی در 11 سال منتهی به 98 از خوزستان خارج شدهاند. یافتههای تحقیق بررسی میزان تمایل به مهاجرت جوانان خوزستان در سال 98 نشان میدهد 74.8درصد مردان و 77.5درصد زنان تمایل به مهاجرت داشتند.
براساس این تحقیق 77درصد جوانان تمایل به مهاجرت به مکانی به غیر از استان خوزستان داشتند. 44درصد جوانان تهران را به عنوان مقصد معرفی کرده بودند. 51درصد اصفهان و نزدیک به 15درصد شیراز را برای زندگی انتخاب میکنند. 8درصد هم سهم کرج بود و یک درصد سایر شهرهای کشور.
مسجدسلیمان که از بس مردمش مهاجرت کردن دیگه متروکه شده و تا چند سال آینده چیزی ازش باقی نمی مونه