چمران، جدی‌ترین مخالف انحلال ارتش بود

آیت وکیلیان – شهروند آنلاین: مصطفي چمران معروف به دکتر چمران و شهيد چمران، فيزيکدان، فعال سياسي، از اعضاي نهضت آزادي ايران، وزير دفاع دولت مهدي بازرگان، از همراهان موسي صدر در تشکيل جنبش امل (لبنان) نماينده دوره اول مجلس شوراي اسلامي، از فرماندهان ايران در جنگ ايران و عراق و بنيان‌گذار ستاد جنگ‌هاي نامنظم در جريان جنگ ايران و عراق و جدی‌ترین مخالف انحلال ارتش بود.

همه اين موارد از دکتر چمران شخصيتي پيچيده با ابعاد و زوايايي ناشناخته مي‌سازد.

شخصيتي که هم ملي‌گرا بود و هم علقه‌هاي مذهبي شديد داشت. البته ملي‌گرايي الزاما نافي مذهبي بودن نيست، بلکه اين دو ويژگي شخصيتي دکتر چمران را مي‌توان به نوعي در آن مقطع زماني خاص و منحصر به او دانست.

براي بررسي بيشتر و پي بردن به اين زواياي ناشناخته از تفکر و زندگي دکتر چمران به سراغ يکي از فعالان سياسي مطرح اصولگرا رفتيم. «محمدحسن قديري ابيانه» به پرسش‌هاي «شهروند» در اين راستا پاسخ مي‌دهد که از نظر مي‌گذرد.

از دکتر مصطفی چمران و زندگی‌اش بگویید؟

مصطفی چمران از محله پایین شهر بود. او در‌سال ۱۳۳۲ با رتبه ۱۵ در رشته الکترومکانیک دانشکده فنی دانشگاه تهران پذیرفته شد.

با دریافت بورس تحصیلی در دانشگاه برکلی آمریکا درس خواند. در تمام دوران تحصیل شاگرد اول بود و مورد تقدیر مهدی بازرگان قرار گرفت.

چمران در ریاضیات و هندسه آن‌قدر توانا بود که حریفی نداشت. در درس‌های آن روز رایانه آنالوگ، جزو مهمترین و سخت‌ترین درس‌ها بود که چمران از آن هم نمره ۲۰ گرفت.

عباس چمران، برادر او آخرین رئیس دانشکده مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف قبل از انقلاب بود که پس از او درگذشت و مهدی چمران برادر دیگر او عضو شورای شهر تهران بود.

مصطفی چمران دو بار ازدواج کرد. بار اول در‌سال 1340 با یک بانوی مسلمان آمریکایی که نام او را پروانه گذاشت ازدواج کرد و ثمره این ازدواج یک دختر به نام روشن و سه پسر به نام‌های رحیم، علی و جمال بودند.

همسر آمریکایی او پس از مهاجرت به لبنان و مدتی زندگی کردن در آنجا، به دلیل شرایط سخت و محرومیت شدید تصمیم گرفت به آمریکا برگردد و چمران را تنها گذاشت و در‌سال 2009 در گذشت.

در ادامه حضور شهید چمران در لبنان نقاشی شمع او، آغاز آشنایی او با خانم «غاده جابر» شد که درنهایت منجر به ازدواج او با همسر لبنانی‌اش شد. واسطه این آشنایی و ازدواج شخص امام موسی‌صدر و یک روحانی ایرانی به نام سید غروی بود.

  در کارنامه و فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی دکتر چمران نکات قابل تأملی دیده می‌شود، همچون مشارکت در تأسیس نهضت آزادی ایران. در این مورد چه می‌دانید؟

بله، دکتر چمران شخصیت ذوابعادی داشت؛ از آغاز نوجوانی‌اش در جلسات تفسیر قرآن آیت‌الله طالقانی در مسجد هدایت و در دروس فلسفه و منطق مرتضی مطهری شرکت می‌کرد.

از نخستین اعضای انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران بود. در مبارزات سیاسی دوران مصدق، از مجلس چهاردهم تا ملی شدن صنعت نفت مشارکتی فعال داشت.

در روز ۱۶ آذر ۱۳۳۲ در حمله گارد به دانشکده فنی دانشگاه تهران جزو معترضان به حضور نیکسون بود. از مسئولان نهضت مقاومت ملی و عضو جبهه ملی در دانشگاه تهران به شمار می‌آمد.

به همراه چند نفر از همفکرانش به تأسیس نهضت آزادی ایران در خارج از کشور مبادرت کرد و عضویتش در این حزب تا زمان شهادتش ادامه داشت.

چمران زمانی که در آمریکا بود، در یکی از موسسات پژوهشی بزرگ آمریکایی به نام بل استخدام شد و تا تیرماه ۱۳۴۴ (۱۹۶۷) که به همراه دوستانش به خاورمیانه رفت، در این شرکت فعالیت داشت.

در آمریکا با همکاری ابراهیم یزدی برای نخستین‌بار انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا را پایه‌ریزی کرد و از مؤسسان انجمن اسلامی دانشجویان ایرانی در کالیفرنیا بود.

به دلیل این فعالیت‌ها، بورس تحصیلی شاگرد ممتازی او از سوی رژیم شاه قطع شد و از آن پس تا پایان دوره دکتری در دانشگاه برکلی به‌عنوان پژوهش یار (RA) مشغول به کار شد.

مشی چریکی دکتر چمران از کجا در ذهن او ایجاد شد؟ با توجه به این‌که او بیشتر به کارهای علمی گرایش داشته است؟

چمران پس از قیام خونین 15 خرداد‌سال 1342 و سركوب ظاهری مبارزات مردم مسلمان دست به اقدامی جسورانه و سرنوشت ساز می‌زند و  به همراهی بعضی از دوستان مؤمن و همفكر، رهسپار مصر می‌شود و مدت دو‌سال در زمان عبدالناصر سخت‌ترین دوره‌های چریكی و پارتیزانی را می‌آموزد و به‌عنوان بهترین شاگرد این دوره شناخته شده و فورا مسئولیت تعلیم چریكی مبارزان ایرانی را برعهده می‌گیرد.

  چمران شخصیتی ملی‌گرا بود یا مذهبی یا تلفیقی از این دو؟

چمران به علت برخورداری از بینش عمیق مذهبی، از ملی‌گرایی ورای اسلام، گریزان بود و وقتی در مصر دید كه جریان ناسیونالیسم عربی باعث تفرقه مسلمین می‌شود، به جمال عبدالناصر اعتراض كرد.

ناصر ضمن پذیرش این اعتراض گفت كه جریان ناسیونالیسم عربی آن‌قدر قوی است كه نمی‌توان به راحتی با آن مقابله كرد. چمران نیز با تأسف تأكید می‌كند كه ما هنوز نمی‌دانیم كه بیشتر این تحریكات از ناحیه دشمن برای ایجاد تفرقه در بین مسلمانان است.

از آن پس به چمران و یارانش اجازه داده می‌شود تا در مصر نظرات خود را بیان كنند. چمران در این نوع تفکر از علی شریعتی و آیت‌الله مطهری متأثر بود.

خلق آثاری چون «خدمات متقابل ایران و اسلام» توسط شهید مطهری ازجمله آثاری بود که چمران از آن تأثیر پذیرفته بود.

  حضور دکتر در لبنان مسأله و مباحث زیادی را ایجاد کرده است؛ به صورت مشخص بگویید فلسفه حضور در لبنان چه بود؟

بله، بعد از مرگ عبدالناصر، ایجاد پایگاه چریكی مستقل برای تعلیم مبارزان ایرانی ضرورت پیدا می‌كند.

از این رو دكتر چمران به لبنان می‌رود تا چنین پایگاهی را ایجاد كند. او به كمك امام موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان، حركت محرومان و سپس جناح نظامی آن، سازمان «امل» را براساس اصول و مبانی اسلامی پی‌ریزی می‌کند.

چمران از خرابه‌ها تا قله‌های بلند كوه‌های جبل‌عامل در مرزهای فلسطین اشغال شده از خود قهرمانی‌های بسیاری به یادگار گذاشته و همیشه در قلب محرومان و مستضعفان شیعه جای گرفته است.

دکتر چمران چگونه و به صورت مشخص بگویید کجا تجربه و نبوغ نظامی‌گری خود را در اختیار نیروهایی گذاشت که در راه یک انقلاب نوپا تلاش می‌کردند؟

دكتر چمران با پیروزی انقلاب اسلامی بعد از 21‌سال هجرت به وطن خود برمی‌گردد و همه تجربیات انقلابی و علمی خود را در این زمان در خدمت انقلاب می‌گذارد.

او همه تلاش خود را صرف تربیت نخستین گروه‌های پاسداران انقلاب در سعدآباد می‌كند. سپس در شغل معاونت نخست‌وزیری، روز و شب خود را به خطر می‌اندازد تا سریع‌تر مسأله كردستان را فیصله دهد.

سپس در قضیه ماندگار «پاوه» قدرت و اراده آهنین و شجاعت و فداكاری و مشی چریکی خود را  بر همگان آشکار کرد. پس از این جریانات، فرمان انقلابی امام خمینی (ره) صادر شد.

ایشان به ارتش فرمان داد تا در 24 ساعت خود را به پاوه برساند و فرماندهی منطقه نیز به عهده او واگذار شد.

رزمندگان با رهبری و برنامه‌ریزی دكتر چمران به  فتح بزرگی دست یافتند و  در عرض 15 روز همه شهر‌ها و راه‌ها و مواضع استراتژیك كردستان را به تصرف درآوردند.

بدین‌ترتیب كردستان از خطر حتمی نجات یافت و مردم مسلمان كُرد با شادی و شعف به استقبال این پیروزی شتافتند.

دكتر چمران بعد از این پیروزی بی‌نظیر و بازگشت به تهران از طرف بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی (ره)، به وزارت دفاع منصوب شد.

او در پست جدید، برای تغییر و تحول ارتش، به یك سلسله برنامه‌های وسیع بنیادی دست زد كه پاكسازی ارتش و اجرای برنامه‌های اصلاحی از این قبیل است.

  مهمترین اقدام عملی چمران در ارتش که همزمان با جنگ تحمیلی بود، چیست؟

بعد از شروع جنگ عراق علیه ایران، دكتر چمران کارها و اقدامات موثری انجام داد.

بعد از حمله ناجوانمردانه ارتش صدام به مرزهای ایران و یورش سریع آنها به شهرها و روستا‌ها و مردم بی‌دفاع، با اجازه از امام (ره) و به همراه مقام معظم رهبری، آیت‌الله  خامنه‌ای كه در آن زمان نماینده دیگر امام در شورای عالی دفاع و نماینده مردم تهران در مجلس بود، به اهواز رفت.

از آنجایی كه او همیشه خود را در گرداب خطر می‌افكند و هراسی از مرگ نداشت، از همان بدو ورود دست به كار شد و در شب اول حمله چریكی‌ای را علیه تانك‌های دشمن كه تا چند كیلومتری شهر اهواز پیشروی كرده بودند، آغاز كرد.

چمران گروهی از رزمندگان داوطلب را گرد خود جمع كرد و با تربیت و سازماندهی آنان، ستاد جنگ‌های نامنظم را در اهواز تشكیل داد.

این گروه كمکی هم قوت گرفت و منسجم شد و خدمات بسیاری انجام داد. ایجاد واحد مهندسی فعال برای ستاد جنگ‌های نامنظم یكی از این برنامه‌ها بود كه به كمك آن جاده‌های نظامی به‌سرعت و در نقاط مختلف ساخته شد و با نصب پمپ‌های آب در كنار رود كارون و احداث یك كانال به طول حدود 20 كیلومتر و عرض 100 متر در مدتی كوتاه، آب كارون را به طرف تانك‌های دشمن روانه کرد، به‌طوری كه آنها مجبور شدند چند كیلومتری عقب‌نشینی كنند و سدی عظیم مقابل خود بسازند؛ این عمل فكر تسخیر اهواز را برای همیشه از سر عراقی‌ها دور كرد.

  برخی معتقدند که چمران مانع انحلال ارتش شد و برخی افراد دیگری را در این اقدام دخیل می‌دانند؛ در این مورد چه نظری دارید؟

طبق مکاتبات و اسنادی که از شهید چمران به دست آمده، او خواهان این بود که نیروهای مسلح ما باید حفظ شوند، او جدی‌ترین مخالف انحلال ارتش بود.

چمران در مردادماه ‌سال ۵۸ مدت کوتاهی به وزارت دفاع منصوب ‌شد.

 

 

مکاتبات و اسنادی از ایشان در وزارت دفاع باقی مانده است که نشان می‌دهد زمانی که افراد خواهان انحلال ارتش یا لغو قراردادهای نظامیان بودند، با این تصمیم‌ها مخالفت کرد و پس از آن دیدیم که ارتش و سایر نیروهای مسلح چگونه در مقاطع حساس ایفای نقش کردند. همین تصمیم باعث شد که جمهوری اسلامی بتواند احقاق حق کند و در بازپس‌گیری غرامت‌ها به دردش بخورد.

  نبوغ و ابتکار عمل دکتر چمران غیر از مباحثی که گفتید در چه جاها و در چه چیزهایی خود را نشان داد؟

شهید چمران با حضورش در وزارت دفاع، مرکز گسترش صنایع دفاعی را ایجاد کرد و دکتر خوانساری نخستین رئیس آن بود.

در آن مقطع از انقلاب دکتر چمران به معنی واقعی کلمه نبوغ خود را نشان داد. در دوران دفاع مقدس با توجه به محدودیت‌هایی که داشتیم، او توانست نخستین موشک، زیردریایی، خودروی شنی، موشک زیر سطح و خودروی زرهی را با همکارانش طراحی و اجرا کند.

در خاطرات یکی از شخصیت‌های نظامی داریم که هنگامی که در نخست‌وزیری اعلام کردند آمریکا ایران را تحریم کرده است، شهید چمران دستش را مانند قنوت بالا آورد و گفت الهی شکر.

دلیل این را پرسیدند؛ گفتند هر چه به دوستان می‌گوییم که باید نیازهایمان را خودمان تأمین کنیم، می‌گویند فعلا آن را داریم و از آنها استفاده می‌کنیم، اما با این شرایط اکنون می‌توانیم خودمان نیازها را تأمین کنیم و بسازیم.

  چمران ـ امام خمینی ـ چمران ـ بازرگان؛ نظرتان در مورد این دوگانه چیست؟

در ابتدا باید بگویم آن‌چه باعث شده امروزه پرداختن به شخصيت شهيد چمران اهميت پيدا کند، اختلافي است تاريخي که عمدتا پس از پايان جنگ تحميلي بر سر ماهيت و شخصيت شهيد دکتر مصطفي چمران ميان نيروهاي انقلابي و مدعيان ملي‌گرايي که اينک خود را به نام ملي- مذهبي معرفي مي‌کنند به وجود آمده است.

مهمترين دليلي که مدعيان نهضت آزادي مطرح مي‌کنند عبارت است از عضويت شهيد چمران در نهضت آزادي و مشارکت ايشان در تاسيس شاخه خارج از کشور اين نهضت که اصل اين ماجرا جاي هيچ‌گونه شک و شبهه‌اي ندارد، با اين‌حال آن‌چه براي ما اهميت دارد اين است که چمران شخصيتي است که اگرچه ديرزماني با نهضت آزادی در ارتباط بوده است، اما به لحاظ فکري و عملي، هيچ نسبتي ميان آن جريان  و چمران نمي‌توان يافت به‌گونه‌اي که ادعاي انتساب چمران به گروهک‌هايي همچون نهضت آزادي، با توجه به پيشينه عملکرد و اعتقادات شهيد چمران، او را به وصله نچسبي براي اين گروهک‌ها تبديل خواهد کرد که در نهايت خود مجبور به برائت از آن خواهند شد، چنانکه در دوران حيات مبارکش به ويژه در مقطع روزهاي حساس ابتداي انقلاب، چنين احساسي نسبت به او داشتند.

(این گفت‌وگو در ویژه‌نامه چهل‌سالگی انقلاب اسلامی منتشر شده بود)