اساس دعوت پیامبر رحمت و محبت است
گفت‌وگو با آیت‌الله یوسفی غروی درباره تلاش‌های پیامبر(ص) برای برپایی جامعه‌ای معتدل
آنچه می‌خوانید برگزیده گفت‌وگویی با آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی، کارشناس تاریخ اسلام، درباره تلاش پیامبر(ص) برای برپایی جامعه‌ای متعادل است. در این گفت‌وگو ایشان به چهار گام اساسی پیامبر اسلام(ص) در این باره اشاره و در خصوص آنها توضیح مختصری ارایه کرده است.
مبارزه با مفاسد اجتماعی
پیامبر اکرم(ص) برای برپایی جامعه معتدل در گام اول با «مفاسد اجتماعی» مبارزه کردند. کشف سیره نبوی در برخورد با مفاسد و رسیدگی به جرایم یکی از نیازهای حیاتی جوامع اسلامی است. توجه و عمل به سیره و روش پیغمبر اکرم(ص) می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات امروزی بشریت باشد.
هدف رسول اکرم از مبارزه با مفاسد اجتماعی رساندن انسان‌ها و جامعه بشری به رستگاری است. همان طور که خود آن حضرت می‌فرمود: «قولوا لا اله الا الله تفلحون؛ بگویید خدایی جز خدای یگانه نیست تا رستگار شوید.»
زیرا انسان موجودی است که برای رسیدن به سعادت و خوشبختی نیازمند الگو و اسوه نیکوست که بتواند با پیروی از او عقل و فطرت خود را شکوفا و زمینه خوشبختی خود را فراهم کند.
برای رفع این نیاز حیاتی خداوند متعال پیامبرش را با عنوان اسوه حسنه معرفی کرده است. آنجا که در آیه 21 سوره احزاب فرموده است: «لَقَدْ کانَ لَکمْ فی رَسولِ اللهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ؛ برای شما پیغمبر خدا، الگوی نیکویی است.» بر این اساس مسلمانان موظفند تمام ابعاد شخصیتی آن حضرت را مورد بینش قرار دهند تا مقدمه پیروی از ایشان برای آنها فراهم شود.
مبارزه با خرافات
مبارزه با «سنن جاهلی و خرافات» دومین مبارزه پیامبر(ص) است. سنت‌های جاهلی ریشه بخش عمده‌ای از مفاسد و گناهان اجتماعی به شمار می‌رود لذا رسول خدا تبلیغی عملی انجام دادند تا آنها را از صحنه زندگی مردم محو کنند. آیاتی از قرآن کریم به گوشه‌هایی از خرافات اشاره می‌کند.
ازجمله در آیه 138 سوره انعام آمده است که مشرکان پیش از اسلام گفتند، این قسمت از چهارپایان و زراعت که مخصوص بت‌هاست برای همه ممنوع است؛ جز کسانی که ما بخواهیم (مشرکان قریش) نباید از آن بخورند.
اینها چهارپایانی هستند که سوارشدن بر آنها بر مردم حرام است. هنگام ذبح کلام خدا را بر آن نمی‌بردند، به خدا دروغ می‌بستند و می‌گفتند که این احکام همه از ناحیه خداست. خداوند به زودی کیفر آنها را می‌دهد.
مواردی از جاهلیت پیش از اسلام
از جمله خرافات آنان در زمان جاهلیت آن بود که از روی احترام و رعایت حال شتران خود را از باربری و استفاده از شیر و گوشت آنها محروم می‌کردند. آنها را به بت‌ها اختصاص می‌دادند و می‌گفتند از گوشت آنها نباید کسی استفاده کند جز مردان و از خوردن گوشت آنها زنان محروم هستند و قسمتی از محصول کشت خود را برای بت‌ها قرار می‌دادند.
آیات 36 تا 40 سوره احزاب به یکی از صحنه‌های مبارزاتی آن حضرت برای کوبیدن سنت‌های غلط جاهلی اشاره می‌کند.
یکی از سنن جاهلی آنها این بود که دختران اشراف نباید به ازدواج طبقه فقیر در آیند و سنت الهی در این موضوع این بود که ملاک برتری تقواست. اما پیامبر اسلام برای نشاندن این سنت الهی به جای آن سنت جاهلی، زینب دختر عمه خود را که از طبقه اشراف جامعه قریش بود به عقد زید بن حارثه غلام آزادشده حضرت خدیجه درآورد.
عرب جاهلی اعتقادات خرافی فراوانی داشت که پیامبر(ص) با همه آنها به مبارزه پرداخت. آن حضرت به این موضوع این گونه اشاره می‌کند که تمام آداب و رسوم جاهلی را زیر پایم قرار دادم. این مطلب را مرحوم علی‌بن‌ابراهیم قمی در تفسیر خود آورده است.
مبارزه با جهل
«مدارا و گذشت» به عنوان سومین ابزار مبارزه برای پیامبر(ص) است. دین اسلام دین مدارا با توده مردم اعم از مخالف و موافق را ضروری می‌داند و عفو و گذشت از اساسی‌ترین اصول دین اسلام و اوصاف پسندیده اخلاقی در حوزه اخلاق اسلامی است.
پیامبر(ص) با عنوان سرسلسله این الگو در مدیریت خود همواره در این اصل تأکید می‌ورزیده است. چنان که می‌فرماید: «عاقل‌ترین مردم آن کسی است که از همگان بیشتر با مردم مدارا کند و تلخ‌ترین مردم کسی است که مردم را خوار بشمارد و مورد تحقیر و توهین قرار دهد.»
این حدیث را مرحوم شیخ صدوق در کتاب «من لایحضره الفقیه» نقل کرده است. بکارگیری این شیوه موفقیت بیشتری برای حاکمان و مدیران جامعه به همراه خواهد داشت. از این رو پیامبر(ص) در راستای تحقق اهداف اصلی خود در امر هدایت جامعه این شیوه را برگزیدند و اصل رحمت و محبت اساس دعوت ایشان بود و راز موفقیت آن حضرت در تسخیر قلوب به وسیله محبت و ملایمت بود.
پیغمبر می‌فرمودند: «من با دین حقیقت ابراهیم، دین پاک، با گذشت و آسان و آسان‌گیری مبعوث شده‌ام. هر کس با سنت من مخالفت ورزد از من نیست.» همچنین در کتاب تاریخ بغداد خطیب بغدادی این حدیث آمده است که وحشی غلامی، حضرت حمزه، عموی پیامبر اکرم را در جنگ احد به شهادت رساند.
پیامبر(ص) فرمان چگونگی برخورد با قاتل حمزه را صادر کرده بودند. اما وحشی پس از فتح مکه به شهر طائف که حدود 80 کیلومتری مکه است، گریخت. پس از مدتی ناگهان بر پیامبر(ص) وارد شد و شهادتین اسلام را بر زبان جاری کرد و پیغمبر اکرم او را بخشیدند ولی فرمودند: «جایی باش که من تو را نبینم».
مبارزه با فقر
«مبارزه با فقر» به عنوان چهارمین نمونه مبارزات پیامبر(ص) است. مبارزه با فقر به عنوان اقدامی برای پیشگیری از جرم و گناه بوده است. بسیاری از انسان‌ها با اینکه در فقر به سر می‌برند و زندگی سطحی دارند با توجه به اندیشه، معرفت و ظرفیت بالایی که دارند، در برابر مشکلات صبر می‌کنند. فقرشان آنها را به فساد و گناه نمی‌کشاند. با عزت و آبرو زندگی می‌کنند تا کرامت انسانی آنها حفظ شود. با این حال مگر چند درصد از مردم جامعه چنین هستند و می‌توانند در مقابل فقر و تنگدستی مقابله کنند و آن را نردبان تکامل و تعالی خود قرار دهند!
اهمیت تأمین نیازهای زندگی
به همین علت تأمین صحیح نیازها و برآورده‌شدن نیازهای زندگی در حد متعادل اهمیت دارد؛ زیرا با توجه به نقش انگیزه که یکی از مقادیر رفتار است مادامی که فرد تحت فشار گرسنگی یا تمایل جنسی قرار گیرد یا سرپناهی برای حداقل زندگی نداشته باشد غالبا هم نمی‌تواند به سمت تعالی اخلاقی و معنوی پیش رود. در تعالیم اسلامی این نکته مورد توجه واقع شده است، همان طور که خداوند در آیات 3 و 4 سوره قریش می‌فرماید: «فَلْیعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَیتِ الَّذی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ. باید پرورگار این خانه (کعبه) را عبادت کنند همانی که ایشان را از گرسنگی نجات داد و از ناامنی رهایی بخشید.»
در آیاتی از قرآن کریم صفات اخلاقی، تقوا، شغل، عمل صالح، تأمین احتیاجات اولیه انسان‌ها مطرح شده است.
خداوند در آیه 88 سوره مائده می‌فرماید: «وَ کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالاً طَیباً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ. ای مردم از آنچه که خداوند به شما روزی داده است به صورت حلال و پاکیزه تناول کنید و از (مخالفت) خدایی که شما به او ایمان دارید پرهیز کنید»
در آیه 172 بقره می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ اشْکُرُوا لِلَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیاهُ تَعْبُدُونَ. ای کسانی که ایمان آورده‌اید از پاکیزه‌های آنچه که به شما روزی کرده‌ایم تناول کنید و اگر خدا را می‌پرستید برای او شاکر و سپاسگزار باشید»
در آیه 51 مومنون می‌فرماید: «یا أَیهَا الرُّسُلُ کلُوا مِنَ الطَّیبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ؛ ای پیغمبران به سوی بندگان ما از پاکیزه‌های روزی ما بخورید و کار شایسته انجام دهید که من به آنچه که انجام می‌دهید عالم و آگاه هستم.»
آیین اقتصاد اسلامی در جامعه
پیامبر اسلام آیین اقتصادی اسلام را برای مردم تبیین و با استفاده از قدرت سیاسی آنها را اجرا می‌کرد. آن حضرت در حدیث شریفی به نقش حیاتی تأمین نیازهای زیستی برای توجه به نیازهای عالی اشاره می‌کند و می‌فرماید: «حاکم مسلمانان نباید مردم را به فقر بکشاند تا مبادا سر از کفر و بی‌اعتقادی در آورد.» (این حدیث در اصول کافی جلد 1 صفحه 406 آمده است.)
این نظریه که انسان‌ها بدون توجه به نیازهای پایین‌تر یا ارضای نسبی آنها به سوی فضایل انسانی گام برنمی‌دارند در غالب افراد جامعه انسانی صدق می‌کند؛ بنابراین پیش از همه نظریه‌پردازان دین اسلام به این امر اهتمام داشته و آن را مورد اهمیت قرار دادند.
نمود و اهمیت آن را در سیره و روش عملی پیامبر(ص) رحمت و ائمه طاهرین مشاهده می‌کنیم که با عنایت به محرومان و رفع نیازمندی‌های آنان سعی در تأمین حداقل احتیاجات یا نیازمندی‌های آنان می‌کردند. همین مطلب مقدمات میل به سوی انواع هدایت را برای آنها فراهم می‌کرد.
منبع: مهر و ماه