پیری جمعیت، نه؛ سالخوردگی ایران!

 رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران به خبرنگار «شهروندآنلاین » می گوید: در دهه‌های 40،30، 50 و 60 ما رشد انفجاری جمعیت را تجربه کرده‌ایم، در حالی که پیش‌بینی‌ها از سالخوردگی جمعیت در سال 1430 خبر می‌دهند. چالشی که بنابر نظر «محمد میرزایی»، ریشه در پایین‌بودن نرخ باروری و بالارفتن سن ازدواج دارد.

سرعت کاهش باروری در نیمه دوم 1360 و اوایل 1370

اولین سرشماری عمومی نفوس در سال 1335 اتفاق افتاد. طبق آن، سرشماری جمعیت ایران حدود 19میلیون نفر بود که در سرشماری سال 1395 به حدود 80میلیون نفر رسید. به عبارتی ساده‌تر، در بازه زمانی 60ساله جمعیت ایران 4.2برابر شد. پس از انقلاب روند رشد جمعیتی افزایشی بوده، به‌طوری که در دهه 1355-1365 جمعیت ایران رشد 4درصدی را به خود دید که در تاریخ کشور بی‌سابقه بود. هرچند در این بازه زمانی کشور شاهد مهاجران بسیاری به‌خصوص معاودین عراقی و پناهندگان افغانستانی هم بود، با این وجود، رشد طبیعی سالانه جمعیت به رقمی حدود 3.2درصد می‌رسد که میزان رشد بالای جمعیت را نشان می‌دهد.

رشد جمعیت نگرانی بابت تامین نیازهای مختلف در سال‌های آتی را رقم زد تا جایی که  دولت وقت در خرداد 1367، سیاست تحدید موالید را اعلام کرد و متعاقب آن برنامه‌های تنظیم خانواده را به اجرا درآورد. تاثیر اجرای سیاست تنظیم خانواده در دهه‌های بعد موفقیت چشمگیری یافت تا جایی که سرعت کاهش باروری در نیمه دوم دهه 1360 و اوایل دهه 1370 به اندازه‌ای چشمگیر بود که تعبیر «انقلاب باروری» در مورد آن مصداق پیدا کرد. به این ترتیب، میزان کاهش تعداد موالید به همراه کاهش تعداد مرگ‌ومیر و افزایش امید به زندگی، متوسط رشد سالانه‌ جمعیت کشور را کاهش داد.

سال 1479  ایران 42میلیون جمعیت خواهد داشت

«سیدمحمد طباطبایی»، معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایران، اسفند 1401 گفته بود: «نرخ رشد جمعیت در سال 1401 به 0.6درصد رسید.» طباطبایی24اردیبهشت امسال هم اعلام کرد: «در صورت ادامه روند فعلی در سال 1430 حدود 30درصد جمعیت کشور سالمند خواهند بود، یعنی به‌ازای هر سه نفر یک سالمند خواهیم داشت.»  این در حالی است که مطابق آمار رسمی، تعداد متولدین دو ماه اول سال 1402، برابر با 168 هزار و 142 نفر است که 6259 نفر کمتر از دو ماه مشابه سال 1401 است، به عبارتی با حدود 3.5درصد کاهش فرزندآوری مواجهیم.

نتایج پیش‌بینی‌های سازمان ملل در سال 2017 در مورد تحولات باروری هم نشان می‌دهد در هر سه سناریو (پایین، متوسط و بالا) تا سال 1420سطح باروری ایران به سطح جانشینی افزایش نخواهد یافت و نرخ رشد جمعیت در هر سه سناریو کاهشی خواهد بود. در سناریوی حد پایین در سال 1409 نرخ رشد جمعیت ایران به حدود صفر می‌رسد و برمبنای سناریوی حد متوسط در سال 1429 نرخ رشد جمعیت ایران منفی می‌شود. همچنین تغییرات حجم جمعیت ایران براساس سناریوهای سازمان ملل نشان می‌دهد در صورت ادامه روند کنونی کاهش باروری، بر اساس سناریوی حد پایین، جمعیت ایران تا سال 1430 به حدود 82میلیون نفر، در سال 1439 به حدود 77.6 میلیون نفر و تا سال 1479 به حدود 42میلیون نفر کاهش خواهد یافت.

جهان درگیر بحران بی‌فرزندی است 

سالخوردگی جمعیت، پدیده‌ای همه‌گیر در سطح جهان است. در این میان ژاپن هم از این مساله مستثنا نیست. جمعیت ژاپن در دهه 2000میلادی رشد صفر درصدی را تجربه کرد. رشد جمعیتی که 10سال یعنی سال 2010 روند کاهشی را در پیش گرفت تا جایی که طی سال‌های اخیر از روند کاهشی شتاب‌ بیشتری به خود گرفته است، به‌طوری که در بازه زمانی 2020 تا 2021 جمعیت ژاپن کاهش 644هزار نفری را تجربه کرد. پیش‌بینی‌های جمعیتی در این کشور نشان از این دارد که ژاپن در میانه این قرن کاهش چشمگیری را در شاخص جمعیت تجربه خواهد کرد، البته طبق همین پیش‌بینی‌ها ژاپن در سال 2065 جمعیتش به 88میلیون نفر تنزل می‌یابد. این مسئله به این معناست که جمعیت ژاپن در مدت زمان 45سال گذشته با کاهش 30درصدی روبه‌رو شده است. براساس آمارها در چند سال اخیر در آمریکا تعداد مردان زیر 30 سالی که تمایلی به برقراری رابطه منجر به ازدواج ندارند، سه برابر افزایش یافته و این روند با نسبتی تقریبا مشابه در کشور ژاپن هم دیده می‌شود. اتحادیه اروپا هم درخصوص پیری جمعیت وضعیت نگران‌کننده‌ای دارد تا جایی که طبق بررسی‌ها 10 کشور اروپایی تا سال 2050، 20درصد از جمعیت خود را از دست خواهند داد. این کشورها عمدتا در اروپای شرقی هستند. به عنوان نمونه بررسی‌ها نشان می‌دهد بلغارستان، لتونی، مولداوی، اوکراین، کرواسی، لیتوانی، رومانی، صربستان، لهستان و مجارستان تا 2050 نرخ رشد جمعیت منفی را تجربه خواهند کرد. در میان این کشورها بلغارستان شرایط بحرانی‌تر را تجربه می‌کند، البته لتونی در دهه‌های اخیر یک‌چهارم جمعیت خود را از دست داده است و در آینده هم همین روند کاهشی ادامه خواهد یافت. چنین کاهش جمعیتی حتی از کاهش جمعیت پس از جنگ جهانی دوم هم بیشتر است.

نگوییم پیری جمعیت

«نگوییم پیری جمعیت.» به گفته رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران به «شهروند»، جمعیت مبحثی آماری است، بنابراین از واژه سالخوردگی استفاده کنیم. پیری، عاملی بیولوژیکی و فردی است. بنابر نظر «محمد میرزایی»، جامعه‌ای که 15درصد جمعیتش بالای 65سال باشد، جزو کشورهایی با جمعیت سالخورده به حساب می‌آید: «جامعه ایران تا سال 1430 حدود 15درصد جمعیتش در بازه سنی 15 تا 64ساله خواهند بود.» به گفته رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران، در دهه 60 حدود 46درصد جمعیت در بازه سنی زیر 15سال قرار داشتند، البته این عدد در سال 1430 به 20درصد خواهد رسید. در دهه 60 جمعیت سالخورده هم در محدود 4-5درصد بود که در سال 1430 به بالای 15درصد می‌رسد: «کاهش باروری در همه جوامع اتفاق افتاده است. به عنوان نمونه اروپا در اواخر قرن نوزدهم شاهد کاهش نرخ باروری بود، در حالی که کشورهای در حال توسعه این تجربه را در اواخر قرن بیستم داشتند.»

بالا رفتن سن ازدواج بیشترین تاثیر را در پایین‌آمدن نرخ ازدواج دارد

«در دهه‌های 40،30، 50 و 60 ما رشد انفجاری جمعیت را داشتیم.» به گفته رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران، نرخ ناخالص ناباروری باید از نرخ ناخالص مرگ‌ومیر بالاتر باشد تا نرخ رشد جمعیت منفی یا نزدیک به صفر نشود: «پیامد کاهش نرخ باروری، سالخوردگی جمعیت است. در دهه 60 جمعیت 15 تا 64 سال حدود 50درصد بود که این رقم در سال 1430 به حدود 62 -63درصد می‌رسد، یعنی رشد 12 تا 13درصد تجربه خواهد کرد.» بنابر نظر «میرزایی»، برنامه تنظیم خانواده سال 46 شروع شد، اما به اهدافش نرسید: «در دهه اول انقلاب، نرخ باروری بالا رفت، به‌طوری که در سرشماری سال 65 رشد جمعیت به 4درصد رسید، یعنی فراانفجار جمعیتی.» به گفته رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران، بخشی از رشد جمعیتی سرشماری 65 مربوط به مهاجران افغانستانی و معاودین عراقی بود -هشت‌دهم رشد- رشد طبیعی این سرشماری سه‌ودو دهم بود.»

به گفته «میرزایی»، اگر رشد جمعیتی به همان تناسب دهه 60 پیش‌ می‌رفت، ما هر 20سال  شاهد دوبرابر شدن جمعیت بودیم: «اگر تمهیدات آن بازه زمانی نبود، ما امروز به جای جمعیت 86میلیونی ایران شاهد جمعیت 170-180 میلیونی بودیم.» بنابر نظر رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران، برای رشد نرخ باروری باید تمهیداتی اندیشیده شود، همچون تسهیل ازدواج، گستردگی آموزش، اشتغال و مسکن: «باروری نکاحی در کشور بالای سه است، یعنی میانگین فرزندان کمتر از سه نیست. مشکل پایین‌بودن نرخ باروری به بالا رفتن سن ازدواج برمی‌گردد.»

گزارش: لیلا مهداد – شهروندآنلاین