چرا سینمای ایران فیلم دینی نمی سازد؟!

به گزارش شهروندآنلاین، در حالی که مثلا در سایت‌های مرجع سینمایی از قبیل آی‌ام‌دی‌بی؛ ذیل جست‌وجوی «فیلمی درباره حضرت مسیح» نزدیک به صد عنوان فیلم و برای جست‌وجوی شخصیتی مانند «مریم مجدلیه» حدود ٣٢ عنوان فیلم معرفی می‌شود؛ این موضوع که در تلاش‌های ۴۵ ساله سینمای بعد از انقلاب -که ظاهر مذهبی نیز دارد و حتی جزو معدود سینماهایی است که نهادهایی مخصوص تولید و نمایش فیلم‌های دینی و مذهبی دارد- درباره موضوعاتی مانند زندگی یا پیام پیامبر اسلام و حتی نقاط عطفی مانند عاشورا حتی به تعداد انگشتان دست هم تلاش نشده؛ نشان‌دهنده کمبود و کم‌کاری آشکاری در این عرصه است که خود را همه‌ساله در روزهای مصادف با مناسبت‌های مهم مذهبی به رخ می‌کشد. کمبودی که در این سال‌ها هر کسی از ظن خود علل و عوامل مختلفی را به عنوان دلیل اصلی آن ذکر کرده و به عنوان مثال در حالی که عده‌ای دشواری‌های ساخت فیلم‌های تاریخی- مذهبی را علت اصلی هراس سینمای ایران از نزدیک‌شدن به چنین مضامینی عنوان کرده‌اند، گروهی دیگر عامل این قضیه را بی‌میلی سینماگران و گروهی دیگرتر هم حساسیت‌های موجود و تجربه‌های تلخ شماری از آثار مذهبی سال‌های گذشته و توقیف چندین ساله آنها دانسته‌اند. با این حال، این واقعیت که دیگر کشورهای اسلامی نیز در این زمینه گام‌های چندانی برنداشته‌اند، حکایت از معضل گسترده‌تری می‌کند که باید در مناسبت‌های مختلف به آن پرداخت.

مطلب زیر می‌کوشد مروری بر بخشی از بضاعت سینما -در ایران و جهان- درباره پیامبر اسلام داشته باشد.

تنها تلاش سینمای ایران

تنها فیلمی که در سینمای ایران درباره پیامبر اکرم جلوی دوربین رفته، «محمد رسول‌الله» ساخته مجید مجیدی است. این فیلم که مجید مجیدی در سال ۲۰۱۵ با همکاری شماری از چهره‌های بین‌المللی سینمای جهان در ایران ساخت، شاید می‌توانست پایانی باشد بر طلسم ساخته‌نشدن چنین آثاری در سینمای ایران. ولی این فیلم که با استقبال خوب مردم ایران مواجه و تبدیل به پرفروش‌ترین فیلم سینماها در سال اکران خود شده بود، به‌رغم نظر مطلوب علمای شیعه، به دلیل کارشکنی‌های نهادهای سلفی و دیگر افراطیون در عرصه جهانی نتوانست به موفقیت چندانی دست یابد که البته این ناکامی هم شامل جنبه‌های اقتصادی و مالی فیلم بود و هم امکان نمایش گسترده در دنیای اسلام که می‌توانست جریانی مستمر از تولید چنین فیلم‌هایی را به وجود آورد.

«محمد رسول‌الله» ارزش و اهمیت خود را مدیون و مرهون نگاه متفاوتی است که دارد. فیلمی که تلاش کرده مقطعی از زندگی حضرت محمد(ص) را دستمایه روایت قرار دهد که حواشی و مناقشات و اختلافات زیادی در موردش وجود ندارد. در واقع این فیلم سعی کرده با نمایش اتفاقات و رویدادهای دوران کودکی حضرت محمد(ص) از زمان تولد تا بعثت، دست روی نقاط اشتراک گذارد: فیلم مجیدی با نمایش روزهای حصر مسلمانان آغاز می‌شود و بلافاصله به دوران کودکی پیامبر(ص) بازمی‌گردد و از زمان تولد تا همان ماجرای شعب ابی‌طالب را روایت می‌کند. یک ساختار غیرخطی که در روند آن رویدادهایی مانند بشارت سایر ادیان به تولد آخرین فرستاده خدا، جدایی پیامبر از مادر، حمله سپاه ابرهه به کعبه و ماجراهای عام‌الفیل و البته بخشی از کرامات و معجزات حضرت محمد(ص) در دوران کودکی به نمایش درآمده است.

پربیننده‌ترین فیلم درباره اسلام

«الرساله» ساخته مصطفی عقاید مصری‌الاصل -که در ایران به نام «محمد رسول‌الله» معروف است- شاید معروف‌ترین و شناخته‌شده‌ترین فیلمی باشد که در رابطه با زندگی پیامبر اسلام ساخته شده است. فیلمی که در سال ۱۹۷۷ میلادی، در کشور مصر، با حضور بازیگران سرشناس جهانی از قبیل آنتونی کوئین و ایرنه پاپاس جلوی دوربین رفت و مضمون و چگونگی ساخته‌شدنش به نحو عجیبی با زندگی و مرگ مصطفی عقاد پیوند خورد. کارگردانی که به ادعای خودش برای ساخته‌شدن این فیلم و نمایش چهره‌ای رحمانی از اسلام بیش از پنج سال با نهادهای سلفی و وهابی و دیگر افراطیون در مصر و عربستان جنگیده بود و درنهایت هم حدود 30 سال پس از ساخت «الرساله» در جریان یک بمب‌گذاری توسط نمایندگان امروزی همان افراطی‌گری کشته شد.

اما «الرساله» مصطفی العقاد، روایت داستان زندگی پیامبر اکرم(ص) پس از بعثت حضرت در ۴۰ سالگی است و به بیان اتفاقات صدر اسلام و نمایش جنگ‌ها و پیروزی‌ها و شکست‌ها و دیگر حوادث تلخ روزگار صدر اسلام می‌پردازد. فیلمی که داستانش را چنان جذاب و درگیرکننده روایت می‌کند که بر اساس برخی گزارش‌ها از جمله برآوردی که التحریر ارائه داده، «الرساله» پرتماشاگرترین فیلم تاریخ سینما از نظر تعداد بینندگان در مدیوم‌های مختلف بوده است. این فیلم همچنین به ۱۲ زبان دنیا دوبله و در کشورهای زیادی در آسیا، آفریقا و حتی آمریکا پخش شده است. درباره «محمد رسول‌الله» مصطفی عقاد هم‌ چنین گفته می‌شود که این فیلم موجب گرایش تعداد زیادی از افراد غیرمسلمان به دین اسلام شده است.

از بردگی تا بندگی!

یکی از اولین تلاش‌های دنیای سینما برای نمایش دوران صدر اسلام را در فیلم «بلال، مؤذن‌الرسول» می‌توان دید. فیلمی به کارگردانی احمد الطوخی که در سال۱۹۵۳ میلادی در کشور مصر ساخته شده است. «بلال، مؤذن‌الرسول» در واقع روایت زندگی بلال حبشی اولین مؤذن اسلام است- که در نخستین سال‌های زندگی‌ پدر و مادرش را از دست داده و به بردگی گرفته شده بود. بلال که پس از آن سال‌ها در رکاب اربابانش خدمت کرده بود، پس از ظهور دین اسلام درنهایت به خدای یگانه ایمان آورد و از پرستش بت‌ها دست برداشت. ماجرایی که شکنجه و آزارهای شدید او توسط اربابش را به دنبال داشت تا اینکه پیامبر اسلام(ص) او را از بردگی آزاد کرده و به‌ عنوان یکی از اصحابش پذیرفت و او هم در تمام آن سال‌ها در کنار پیامبر ماند، تا سالیان سال بعد، پس از فتح مکه، که بلال بر بام کعبه اذان گفت و به «مؤذن ‌الرسول» شهره شد. این فیلم این رویدادها را در کنار گوشه‌هایی از رأفت نبوی نمایش می‌دهد. برده سابق و یاور دائم که در تمام فتوحات و لحظات غم‌بار زندگی پیامبر(ص) در کنار ایشان حضور داشت و پس از رحلت حضرت محمد(ص) نیز به شام سفر کرد و سال‌های پایانی عمرش را در آنجا گذراند و سرانجام در همان شهر نیز از دنیا رفت.

از ازل تا به ابد

«فجرالاسلام» فیلم دیگری است از مصر که کارگردانی به نام صلاح ابوسیف در سال ۱۹۷۱ میلادی جلوی دوربین برده است. فیلمی که در بخش اول خود به نمایش دوران جاهلیت عرب پیش از ظهور اسلام می‌پردازد؛ روزگار رواج خرافه و جادو در میان مردم شبه‌جزیره عربستان که در چنان شرایطی پیامبر سر بلند می‌کند و خواب جاهلین را می‌آشوبد. بخش دوم «فجرالاسلام» نیز به بعثت پیامبر اکرم(ص) پرداخته است. در حقیقت منتقدان و کارشناسان درباره «فجرالاسلام» گفته‌اند که ارزش و اهمیت این فیلم در نمایش تفاوت فرهنگ و زندگی مردم عربستان، پیش و پس از ظهور اسلام است. این فیلم نشان از این نیز دارد که پیامبر(ص) چه تاثیر عمیقی بر سبک زندگی مردم عربستان گذاشته است. درگیری‌های مختلف میان کفار و مسلمین در صدر اسلام موضوع دیگری است که ابوسیف در این فیلم در راستای نبرد همیشگی خیر و شر به نمایش گذاشته است. نگاهی کاملا متفاوت و فراگیر که هم «فجرالاسلام» را به اثری متمایز تبدیل کرده و هم شمایل نوعی نمادگرایی اجتماعی را نیز به آن بخشیده است.

تلاش‌های دیگر

«الشیماء، اُخت ‌الرسول» یک فیلم مصری دیگر درباره پیامبر است. این فیلم که در سال ۱۹۷۲ میلادی -یک سال پس از «فجرالاسلام»- در کشور مصر و به کارگردانی حسین‌الدین مصطفی تولید شده است، یکی از مهم‌‎ترین فیلم‌های تاریخی و دینی کشور مصر به شمار می‌آید که داستان شیماء دختر حلیمه دایه پیامبر(ص) و خواهر ناتنی حضرت محمد(ص) را روایت می‌کند. «محمد، خاتم‌الانبیا» نیز به عنوان یکی از جدیدترین آثار در این زمینه یک انیمه حماسی قرآنی درباره زندگی محمد(ص) است که در سال ۲۰۰۲ میلادی به کارگردانی ریچارد ریچ آمریکایی ماجراهای صدر اسلام و روزهای نخست بعثت پیامبر(ص) را به تصویر کشیده است. در این میان «بلال: نژاد جدید قهرمان» به کارگردانی مشترک خرم اچ علوی و ایمن جمال یک فیلم پویانمایی ماجراجویی اکشن سه‌بعدی محصول سال 2015 امارات متحده عربی، جدیدترین فیلمی است که در این زمینه ساخته شده است.

گبرلو: باید باور کرد!

«محمود گبرلو» کارشناس و منتقد سینما در این باره به شهروند آنلاین می گوید: مشکل کشورهای مسلمان این است که هنوز باور ندارند می‌شود خصلت‌های بسیار ارزشمند پیامبر را در قالب فیلم و سریال به مردم ارائه کرد. در واقع هنوز آن افکار و اندیشه‌های گذشته مسلط است که فقط می‌خواستند از طریق انتشارات مکتوب مخاطبان خود را جذب کنند. البته کتاب هم مخاطبان خودش را دارد، اما اکثریت مخاطب امروز طرفدار قدرت تصویر -یعنی سریال‌ها و فیلم‌های سینمایی- هستند و از این طریق می‌توان آنها را جذب آثار دینی خود کرد. باید این استراتژی را باور کرد که فناوری روز می‌تواند کمک زیادی به تبلیغات دینی و عقاید مذهبی کند. ضمن اینکه تولید این نوع فیلم‌ و سریال‌ها نیاز به حمایت جدی و سرمایه‌گذاری فراوان دارد و چون ممکن است فیلم‌های اینچنینی برای یک سرمایه‌گذار بخش خصوصی دشوار باشد، پس این وظیفه حکومت‌هاست که نباید به تولید فیلم‌های مذهبی تجاری و اقتصادی نگاه کنند.

فهیم: فیلم دینی، نگاه دینی می خواهد

«محمدتقی فهیم» از دیگر کارشناسان و منتقدان سینمای ایران نیز در این باره معتقد است: ساخت فیلم‌های مذهبی را در سینمای ایران باید به عنوان یک روند در نظر گرفت. یک جریان مداوم که بازدهی مناسبی خواهد داشت. در این زمینه البته نیاز نیست آثاری که تولید می‌شوند، همه عظیم و پرهزینه باشند. به عبارتی حتما نباید دنبال پروژه‌های کلان و بیگ پروداکشن بود. در این زمینه حتی فیلم‌های اجتماعی نیز می‌توانند با مذهب پیوند بخورند و برای مردمی با باورهای مذهبی تماشایی باشند. به عبارت بهتر، این‌گونه نیست که حتما در فیلم‌های دینی، به طور مستقیم به مذهب بپردازیم، بلکه می‌توان به تاثیرات دین نیز پرداخت. حتما که نباید دسته عزاداری و تعزیه نشان داد یا سراغ تصویرکردن داستان‌های تاریخی با پروداکشن‌های عظیم و سرمایه‌های آنچنانی رفت. ما می‌توانیم در حوزه‌های دیگر نیز فیلم‌های دینی بسازیم. در این بین وقتی فیلم‌های باکیفیتی از این دست ساخته نمی‌شود، این یعنی مسئولان و سینماگران دغدغه‌ای در این زمینه ندارند.