الزامات سیاست خارجی دولت چهاردهم در گفت‌وگو با کارشناسان
ضرورت نگاه تمدنی به اعراب و همسایگان و تقویت دیپلماسی اقتصادی
با داغ شدن برنامه‌های تبلیغاتی و رقابت نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری چهاردهم، برنامه‌های نامزدها در حوزه‌های مختلف زیر ذره بین رسانه‌ها و کارشناسان قرار گرفته است. جمهوری اسلامی به اعتراف دوست و دشمن در طول سه دهه اخیر در عرصه منطقه‌ای و جهانی نقش آفرینی گسترده و روزافزونی داشته است. با توجه به اینکه حوزه سیاست خارجی، حوزه‌ای کلان و به نسبت دیگر حوزه‌های کاری دولت و رئیس‌جمهور، بیشتر تابع سیاست‌های کلی نظام است، در گزارش پیش رو به بررسی الزامات سیاست خارجی دولت آینده و ارائه پیشنهاد به همه نامزدهای محترم برای کمک به دولت آتی در زمینه ارتقای روابط خارجی و حل چالش‌ها و ادامه رویکردهای درخشان سیاست خارجی دولت سیزدهم و شهید امیرعبداللهیان و رفع برخی کاستی‌ها از منظر کارشناسان پرداخته‌ایم. دکتر سعدالله زارعی و دکتر حسن هانی‌زاده از کارشناسان برجسته سیاست خارجی و مسائل منطقه‌ای و بین‌الملل به سؤالات شهروند در این رابطه پاسخ داده اند.
[فرشته کیانی-راضیه زرگری] دکتر حسن هانی‌زاده، کارشناس مسائل منطقه و بین‌الملل، در ابتدای سخنان خود درباره چالش‌های پیش روی دولت منتخب آینده در زمینه روابط خارجی، با اشاره به موضوع برجام گفت: «برجام پروسه بسیار پیچیده‌ای است که از سال ٢٠١٥به این سو کلید خورد و فراز و فرود بسیار زیادی داشت و اکنون هم برخی کشورهای اروپایی خصوصا کشورهای تروئیکای اروپا یعنی انگلیس، فرانسه و آلمان در تلاشند که قطعنامه اخیر شورای حکام را که علیه ایران تصویب شده به نوعی به شورای امنیت گره بزنند و بار دیگر پرونده هسته‌ای ایران را به این شورا منتقل کنند که این چالشی جدی خواهد بود. ممکن است تروئیکای اروپا و آمریکا بخواهند در آینده بار دیگر در شورای امنیت، قطعنامه تحریمی علیه ایران اعمال کنند و حتی ایران را تحت بند هفت منشور سازمان ملل قرار دهند که دستگاه دیپلماسی و شورای‌عالی امنیت ملی و نهادهای مربوط باید با هوشمندی کامل از اقدامات تروئیکای اروپا علیه ایران در آژانس و شورای حکام جلوگیری کنند. دستگاه دیپلماسی آینده، مخصوصا رئیس‌جمهوری باید با توان بالا و بهره‌گیری از همه نهادهای مشورت‌دهنده راهکارهایی برای قرار دادن برجام در مسیر درست خود بیندیشد و اجازه ندهند که کشورهای اروپایی و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از برجام به‌عنوان ابزار فشار علیه ایران استفاده و درواقع به نوعی تحریم‌های جدیدی علیه ایران اعمال کنند؛ لذا باید رئیس‌جمهوری آینده تیمی قدرتمند در چارچوب وزارت خارجه برای ادامه گفت‌وگو در چارچوب برجام تشکیل دهد.»
حفظ قدرت هسته‌ای صلح‌آمیز و افزایش سقف چانه‌زنی برای از بین بردن تحریم‌ها
این کارشناس مسائل منطقه و بین‌الملل با اشاره به تحریم‌های ظالمانه کشورهای غربی علیه ایران بیان کرد: «تیم مذاکره‌کننده ایران باید بسیار قوی باشد. وزیر خارجه آینده باید بتواند مناسبات قابل‌قبولی با کشورهای مختلف مخصوصا با اتحادیه اروپا برقرار کند. مخصوصا با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری گسترده‌ای داشته باشد تا ایران طبق تعهدات خود در برجام با حفظ قدرت هسته‌ای صلح‌آمیز و توانمندی خود بتواند سقف چانه‌زنی را افزایش داده و شرایطی فراهم شود که برخی تحریم‌های اعمال‌شده که بسیاری‌شان هم سیاسی است، از بین بروند. البته اجرای بندهای توافقنامه برجام نباید به‌صورت یکجانبه باشد، یعنی فقط ایران مجری بندهای برجام نباشد، بلکه طرف‌های دیگری هم مثل انگلیس، فرانسه و آلمان به تعهدات خود عمل کنند.»
تعامل سیاسی با کشورهای عربی برای ارتقای سطح مناسبات اقتصادی
وی با اشاره به مناسبات منطقه‌ای ایران و کشورهای عرب منطقه ادامه داد: «در گذشته بعد از یک سلسله چالش‌ها بین ایران و عربستان، دولت گذشته موفق شد با توافقنامه پکن مناسبات ریاض و تهران را به نقطه قابل اتکایی برساند. اگر این روند ادامه یابد، مناسبات ایران و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس و کشورهای عربی مثل مصر و اردن به سطح پایداری می‌رسد. با توجه به اینکه عربستان و مصر اساسا دو کشور عربی مهم و تأثیرگذار در اتحادیه عرب هستند، اگر ایران بتواند با این دو کشور مناسبات سطح بالایی در آینده داشته باشد، می‌تواند با بسیاری از کشورهای عرب منطقه رابطه متعادلی برقرار کند که به تعاملی دلپذیر در منطقه منجر می‌شود و به تقویت محور مقاومت هم کمک خواهد کرد. حتی در بعد اقتصادی هم ایران می‌تواند از فضای تعامل سیاسی با کشورهای عربی برای ارتقای سطح مناسبات اقتصادی‌اش استفاده کند.»
تقویت روابط با قدرت‌های چین و روسیه و ارتقای امنیت ملی
هانی‌زاده با تأکید بر حفظ رابطه ایران با قدرت‌هایی چون روسیه و چین افزود: «این کشورها عضو پیمان بریکس و شانگهای هستند و ایران می‌تواند از این دو نهاد اقتصادی بزرگ برای ارتقای سطح مناسبات تجاری‌اش با کشورهای بزرگ جهان بهره بگیرد و از این مسیر برای بهبود وضعیت اقتصادی کشور استفاده کند. مسئله دیگر مناسبات ایران و کشورهای آسیای میانه و جنوب قفقاز است که لازم است به نقطه قابل‌قبولی برسد؛ مخصوصا جمهوری آذربایجان و ترکیه، دو کشوری که مرز مشترک با ایران دارند و مناسبات خوب و پایدار با این کشورها می‌تواند به ارتقای امنیت ملی ایران کمک کند.»
افزایش وحدت ملی و مناسبات بین‌المللی، سدی در برابر ترامپ
این کارشناس با بیان اینکه پیروزی احتمالی ترامپ در انتخابات آمریکا با امکان ایجاد چالش‌های جدید ازجمله در مورد برنامه هسته‌ای ایران همراه است، گفت: «ایران باید مناسبات خود را با کشورهای بزرگ چین و روسیه و کشورهای اتحادیه اروپا تقویت کند. ترامپ شخصیتی پیچیده با هژمونی نظامی، قلدری، لجبازی و باج‌خواهی دارد و سعی می‌کند کشورهای دیگر را تحت سیطره خود قرار دهد. ایران باید هم در حوزه وحدت ملی به سطح قابل‌قبولی برسد و هم در حوزه مناسبات بین‌المللی بتواند جبه‌های در تقابل با هژمونی آمریکا و شخص دونالد ترامپ ایجاد کند تا مانع اقدامات آمریکا علیه ایران شود.»
ضرورت نقش آفرینی سازنده دولت بعدی در پایان دادن به مناقشات منطقه‌ای
هانی‌زاده در پاسخ به چگونگی رویکرد دولت بعدی ایران با توجه به شرایط کنونی منطقه افزود: «اکنون منطقه و جهان با دو چالش عمده روبه‌روست، یکی جنگ رژیم صهیونیستی علیه غزه است که باید پایان یابد. دیگری جنگ اوکراین است که ادامه آن می‌تواند به چالش جدی جهانی تبدیل شود. ایران باید نقشی سازنده در حل بحران‌های منطقه‌ای ازجمله جنگ اوکراین و غزه ایفا کند و با فعالیت‌های دیپلماتیک همه طرف‌ها را به خویشتن‌داری و پایان دادن به مناقشات منطقه‌ای تشویق کند.»
برنامه‌ریزی برای مقابله با نفوذ رژیم صهیونیستی و آمریکا در منطقه
این کارشناس مسائل منطقه و بین‌الملل درباره سیاست تعامل با کشورهای همسایه در دولت چهاردهم گفت: «دولت بعدی ایران باید روابط خود را با کشورهای عرب منطقه و کشورهای پیرامونی تقویت کند. روابط ایران با عراق، اقلیم کردستان عراق، شورای همکاری خلیج‌فارس، جمهوری آذربایجان و ارمنستان از اهمیت بالایی برخوردار است. ایران می‌تواند نقش سازنده‌ای در حل بحران‌ها ازجمله مناقشات چندین ساله جمهوری آذربایجان و ارمنستان ایفا کند، چراکه اختلافات جمهوری آذربایجان و ارمنستان ممکن است فضای داخلی ایران را تحت‌تأثیر قرار دهد. ایران باید با کشورهای حوزه خلیج‌فارس روابط دیپلماتیک و اقتصادی مؤثری داشته باشد، زیرا این کشورها دارای مرزهای مشترک با ایران هستند و می‌توانند کمک کنند که نفوذ رژیم صهیونیستی و آمریکا در منطقه کاهش یابد و به همین دلیل کشورهای حوزه خلیج‌فارس مایلند با ایران رابطه پایداری داشته باشند».
طراحی برنامه‌های سیاست خارجی متناسب با چالش‌ها
سعدالله زارعی کارشناس مسائل منطقه و بین‌الملل در پاسخ به اینکه دولت آتی در روابط خارجی با چه چالش‌هایی روبه‌روست و چه الزاماتی را باید در اولویت قرار دهد، به شهروند گفت: «چالش‌های متفاوت در جایی شکل می‌گیرد که تعارض منافع وجود داشته باشد ؛ به بیان دیگر باید ببنیم ما در چه حوزه‌هایی تعارض منافع داریم و پیرامون موضوعی که تعارض منافع دارد، یک سیاست خارجی مبتنی بر آن چالش طراحی کنیم تا حل و فصل شود.»
رفع ناترازی‌ها در استفاده‌ای منابع طبیعی مشترک با کشورهای همسایه
این کارشناس حوزه بین‌الملل با ذکر مثالی توضیح داد: «یکی از چالش‌های ما در حوزه انرژی است. به شکلی که ایران با یک ناترازی در استفاده از موقعیت‌های نفتی و گازی خود در منطقه مواجه شده که باعث شده گاهی نتوانیم از امکانات خودمان استفاده کنیم. برای نمونه ما با کشور قطر چالشی در استفاده از سفره‌های مشترک گاز داریم که قطری‌ها به‌صورت یکجانبه و بدون تفاهم و بررسی مبتنی بر حقوق ایران، از این سفره‌ها استفاده می‌کنند؛ در این مورد خاص با کشور قطر باید مذاکرات در مسیر درست انجام دهیم تا مسئله ناترازی حل و فصل شود. در همین راستا موارد مشابه کم نیست. ازجمله اینکه ما در حوزه استفاده از منابع با عراق هم دچار چالش‌های هستیم که باید مذاکره و حل و فصل شود. بنابراین رفع ناترازی‌ها در استفاده از منابع در موقعیت‌هایی که با یک یا چند طرف خارجی در وضعیت اشتراکی قرار داریم، یکی از مهم‌ترین چالش‌ها و البته مهم‌ترین اولویت‌های روابط خارجی دولت آتی محسوب می‌شود.»
ضرورت تبدیل روابط سیاسی به منافع اقتصادی
از منظر زارعی تبدیل روابط سیاسی به منافع اقتصادی، از چالش‌های بسیار مهم دولت آتی در حوزه سیاست خارجی است. او معتقد است درحالی‌که ما با اکثر کشورهای دنیا ارتباط دیپلماتیک داریم، باید این ارتباط را براساس منافع اقتصادی و توسعه‌ای پیش برد. زارعی در این‌باره بیان کرد: «شاید متجاوز از ١٠٣کشور با ایران روابط دو جانبه دارند و ما در بیش از ١٤٠کشور کادر دیپلماتیک داریم اما مجموع مبادلاتی که با این ١٤٠کشور داریم، نمی‌تواند گسترده روابط دیپلماتیک ایران را توجیه کند. اساسا در حوزه سیاست خارجی به‌ویژه قبل از دولت شهید رئیسی، تعریفی از وزارت خارجه و ماموریت‌های این وزارتخانه ارائه شده بود که صرفا در برقراری رابطه با کشورها خلاصه می‌شد و به تبدیل روابط سیاسی به منافع اقتصادی به اندازه کافی توجه نشده بود. بنابراین در دولت آتی امیدواریم که بتوانیم این مسئله را حل کنیم و دقیقا برقراری رابطه سیاسی را بر مبنای آورده اقتصادی تعریف و تنظیم کنیم. شاید اصلا لازم نباشد ما با بسیاری از کشورها رابطه دیپلماتیک داشته باشیم که بخواهیم برای این ارتباط هزینه کنیم؛ ولی در جاهایی که پای منافع اقتصادی در میان است، باید با کادر دیپلماتیک قوی‌تر و استحکام روابط منافع خود را دنبال کنیم.»
وزارت خارجه دولت آتی باید در تقویت بعد اقتصادی‌اش بکوشد
این کارشناس حوزه بین‌الملل تأکید کرد: «می توان به‌صورت خلاصه گفت وزارت خارجه ما باید سبقه اقتصادی پر رنگ‌تری نسبت به سبقه سیاسی‌اش داشته باشد.» وی درباره اینکه دولت آتی چه ایده جدیدی در سیاست همسایگی باید در پیش بگیرد، با تأکید بر اینکه دولت آتی باید عمق بخشی به روابط همسایگی را در دستور کار قرار دهد، ادامه می‌دهد: «ما با همسایگان هم‌اکنون هم مشکل خاصی در روابط نداریم و جمهوری اسلامی در محیط پیرامونی خود به جز کشور بحرین، با همه همسایگان در نقطه اتصال و ارتباط است و از ارتباطات فرهنگی و دیپلماتیک تا ارتباطات نظامی-امنیتی، مراودات خوبی با همسایه‌ها دارد. به‌طوری که اگر خودمان را با ترکیه، افغانستان و عراق از نظر سیاسی و ارتباط با کشورهای محیط جغرافیایی خودشان مقایسه کنیم می‌بینیم که ایران از این کشورها در ارتباطگیری با همسایه‌ها به‌مراتب جلوتر است. همین کشورها حتی با همسایگان خود در وضعیت جنگی هستند. مانند عربستان و یمن یا پاکستان و هند. ترکیه در مناسبات‌اش با ارمنستان و یونان و قبرس در وضعیت پر تنشی قرار دارد. ولی ما در وضعیتی فعال و ایجابی با کشورهای همسایه قرار داریم که فقط عمق لازم را ندارد.»
در تعمیق روابط با همسایگان، باید ظرفیت‌های معطل را مدنظر قرار دهیم
زارعی در این رابطه توضیح داد: «تعمیق روابط با کشورهای همسایه باعث می‌شود ریشه‌های اقتصاد ما در منطقه دیده شود و مبادلات اقتصادی که هم‌اکنون به اندازه‌ای که باید، نیست، تقویت شود.» این کارشناس مسائل بین‌الملل با تأکید بر اینکه هنوز ما در روابط با عراق و روسیه، ظرفیت‌های معطل بسیار داریم، تأکید می‌کند: «رئیس‌جمهور آتی باید برنامه جامعی برای توسعه چند جانبه ارتباطات با کشورهای همسایه داشته باشد.»
نگاه ایران به حوزه عربی باید یک نگاه تمدنی باشد
زارعی درباره رویکرد دولت آتی در قبال کشورهای عربی معتقد است: «ما نگاه‌مان به حوزه عربی باید یک نگاه تمدنی باشد؛ حوزه عربی به‌طور طبیعی در امتداد موجودیتی به نام ایران است. در طول تاریخ، عرب‌ها با ایرانی‌ها در یک فضای مشترک تمدنی قرار داشتند. بر همین اساس ما باید با این نگاه که حوزه عربی، حوزه خانوادگی و برادری ما است نگاه کنیم. البته در این زمینه تبلیغات بسیار پر دامنه‌ای هم برای اینکه این ارتباط نزدیک شکل نگیرد به راه افتاده است؛ مانند ایران هراسی و شیعه هراسی. با این حال، همه این تبلیغات منفی در تعاملات مستمر قابل حل و فصل است. کما اینکه در دولت شهید رئیسی تا حد زیادی این مسئله مدیریت و حل و فصل شد. دولت آتی باید به حوزه عربی به‌عنوان حوزه تمدنی و ارتباط برادارنه نگاه کند و من معتقدم حوزه عربی همچنین نگاهی برای توسعه روابط با ایران دارد و این تمایل دو طرفه است که باید بیش از گذشته تقویت شود.»
محدودیت آمریکا در برخورد با ایران حتی با پیروزی ترامپ
خط مشی رویکرد دولت آتی در قبال آمریکا، با توجه به اینکه ایالت متحده نیز در بحبوحه تغییر دولت است، یکی از اولویت‌های سیاست خارجی خواهد بود. زارعی در این رابطه با اشاره به‌احتمال پیروزی ترامپ در انتخابات نوامبر ٢٠٢٤آمریکا، به شهروند گفت: «من معتقدم اگر ترامپ در آمریکا پیروز شود، تعارضات درونی آمریکا افزایش پیدا می‌کند و ما با یک آمریکای پر مسئله‌تر مواجه می‌شویم. با این حال ترامپ آینده از حیث موقعیت، قطعا از ترامپ گذشته ضعیف‌تر خواهد بود. به‌دلیل اینکه آمریکا ضعیف‌تر شده است. به‌طور کلی تحول عمده‌ای در روابط ایران و آمریکا اتفاق نمی‌افتد. آمریکایی‌ها تمام آن چیزی را که علیه ایران می‌توانستند انجام دهند، به حد نهایت رسانده‌اند و امکان اقدام عملی جدیدی علیه ایران وجود ندارد. در فاصله پایان دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ تا امروز هم، وضعیت دنیا از حیث جبهه‌بندی‌ها متفاوت شده است و در این دوره دو جنگ بزرگ بین روسیه و اوکراین و جنگ رژیم اسرائیل در غزه اتفاق افتاده که تأثیر زیادی بر مسائل جهانی داشته است. بنابراین سایه این دو جنگ در دوره بعدی ریاست‌جمهوری آمریکا نیز کماکان وجود خواهد داشت. بنابراین آمریکا در محدودیت‌های بیشتری از حیث برخورد با جمهوری اسلامی قرار می‌گیرد.»
//انتهای پیام