علل کاهش شمارگان مطبوعات در ایران
مسأله کاهش شمارگان مطبوعات، یکی از مهمترین چالشهای روزنامهنگاری چاپی است
چند رسانهای بودن محتوای دیجیتال، فراگیر شدن استفاده از تلفن همراه هوشمند، توسعه روزنامهنگاری برخط و انتشار نسخههای دیجیتال و رایگان مطبوعات در فضای وب، تنوع و تکثر منابع دیجیتال و سرعت و آسانی دسترسی به منابع دیجیتال جزو علل کاهش شمارگان مطبوعات محسوب میشود.
نتایج پژوهشی که به تازگی انجامشده نشان میدهد 6 دسته علل فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، قانونی، فناورانه و سازمانی در کاهش شمارگان مطبوعات در ایران موثرند. در این میان، علل فناورانه و اقتصادی، بیشترین تاثیر را بر کاهش شمارگان مطبوعات در ایران داشتهاند.
یافتههای نظرسنجی اخیر ایسپا نشان میدهد دودهم درصد پاسخدهندگان اخبار را از روزنامهها میخوانند. سایر نظرسنجیهای انجامشده نیز میزان اقبال مردم به سمت مطبوعات را بسیار کم و اندک توصیف میکنند.
مسأله کاهش شمارگان مطبوعات، امروز یکی از مهمترین چالشهای روزنامهنگاری چاپی است که در ابعاد جهانی؛ به عنوان یک پدیده و چالش نوظهور رخ نمایان کرده است؛ به گونهای که برخی از مطبوعات مهم و شناختهشده از آمریکا تا اروپا و آسیا رویکرد چاپ را از دستور کار خود خارج کرده و به انتشار دیجیتال بر بستر اینترنت روی آوردهاند.
شمارگان مطبوعات، در ایران نیز طی سالهای گذشته، همانند سایر نقاط جهان به شدت سیر نزولی داشته است.
تاثیر علل فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، قانونی، فناورانه و سازمانی
این موضوع در پژوهشی با نام «علل کاهش شمارگان مطبوعات در ایران» از دیدگاه استادان روزنامهنگاری و ارتباطات دانشگاههای تهران با روش کیفی و مبتنی بر مصاحبه عمیق، مورد مطالعه قرار گرفته است. پژوهش نامبرده شده در قالب مقالهای علمی در فصلنامه رسانه (شماره پیاپی ۱۲۳، تابستان ۱۴۰۰) منتشر شده است. جامعه آماری این پژوهش، شامل 12 استاد دانشگاهی است که تجربه کار یا مدیریت مطبوعاتی داشتهاند. نتایج این تحقیق که توسط محمدمهدی فرقانی و محمدامین بنیتمیم انجامشده نشان میدهد 6 دسته علل فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، قانونی، فناورانه و سازمانی در کاهش شمارگان نسخه چاپی مطبوعات موثرند که در این میان، علل فناورانه و علل اقتصادی، بیشترین تاثیر را بر کاهش شمارگان مطبوعات در ایران داشتهاند.
در میان علل مختلف کاهش شمارگان مطبوعات، مصاحبهشوندگان بیشترین تاکید را بر علل فناورانه داشتند.
چند رسانهای بودن محتوای دیجیتال، فراگیرشدن استفاده از تلفن همراه هوشمند، توسعه روزنامهنگاری برخط و انتشار نسخههای دیجیتال و رایگان مطبوعات در فضای وب، تنوع و تکثر منابع دیجیتال و سرعت و آسانی دسترسی به منابع دیجیتال جزو این علل محسوب میشوند.
عدم تولید محتوای متناسب با نیاز مخاطبان
در زمینه علل سازمانی کاهش شمارگان مطبوعات، محققان به ضعف در توزیع مطبوعات و در دسترس نبودن، عدم شایستهسالاری در انتخاب مدیران مطبوعات، استفاده از روزنامهنگاران کمتجربه و غیرمتخصص و عدمتولید محتوای متناسب با نیاز مخاطبان اشاره داشتهاند.
از میان علل سازمانی، مقوله عدم تولید محتوای متناسب با نیازهای مخاطبان نیز، بیشترین تاکید را به همراه داشته است. بدان معنا که مطبوعات توجهی به نیازهای مخاطبان خود ندارند و محتواهایی که تولید میکنند مبتنی بر نیازهای مخاطبان نیست، بلکه بر اساس سیاستگذاریهای رسانهای آنهاست. به عبارت دیگر مدل تعاملی مخاطبان با مطبوعات، مبتنی بر نظریه و مدل استفاده و رضایتمندی نیست و محتوای تولیدشده توسط مطبوعات، رضایت مخاطبان را به همراه ندارد. محتوای منتشرشده توسط مطبوعات، در واقع تابع عوامل درونسازمانی و برونسازمانی آنهاست که خطمشی کلی آنها را تعیین میکند. مطبوعات در واقع، به جای آنکه زبان گویای افکار عمومی باشند، میکوشند تا بیشتر در حوزه تاثیرگذاری بر افکار عمومی و هدایت آن نقش ایفا کنند. در چنین شرایطی، مخاطبان یا افکار عمومی در مواجهه با مطبوعات، تعامل فعالی ندارند.
کاهش سطح اعتماد مردم به رسانهها
مهمترین مقولههای مورد تاکید مصاحبهشوندگان، در قالب علل سیاسی کاهش شمارگان مطبوعات وابستگی مطبوعات به احزاب، نهادها و چهرههای سیاسی و کاهش سطح اعتماد مردم به رسانهها هستند.
سانسور و آزادی بیان نیز مهمترین مقولههای مطرح با ابعاد قانونی محسوب میشوند.
رویکرد جوانان به استفاده از فناوریهای نوین ارتباطی
در زمینه علل فرهنگی، این پژوهش نشان میدهد که جبرگرایی فناورانه و مقوله علاقه نسل جوان به استفاده از فناوریهای نوین ارتباطی، بیشترین تاکید را از سوی استادان و صاحبنظران به خود اختصاص داده است. رویکرد جوانان، بزرگترین گروه جمعیتی در کشور ما به استفاده از فناوریهای نوین ارتباطی، غیرقابل انکار است و امروز جوانان در گروههای مجازی مبتنی بر شبکه اینترنت حضور فعالی دارند. مصاحبهشوندگان تاکید داشتند که در دسترس بودن فناوریهای نوین ارتباطی و به طور مشخص تلفنهای همراه هوشمند، تبلتها و رایانههای شخصی، همراه با مهارت استفاده از آنها و نیز موضوعهایی همچون ارزان بودن اینترنت، در مقایسه با سایر رسانههای چاپی و مطبوعات، به طور مشخص از مهمترین دلیل علاقهمندی جوانان به فناوریهای نوین ارتباطی است. از سوی دیگر فناوریهای نوین ارتباطی مبتنی بر اینترنت، حجم عظیم و بینهایتی را از اطلاعات و منابع، در مقایسه با روزنامهها و مطبوعات، در اختیار مخاطبان قرار میدهند؛ در حالی که مطبوعات حجم اطلاعاتی محدودی را به مخاطب ارایه میکنند و همه حوزههای علاقهمندی جوانان را نیز پوشش نمیدهند.
گرانی کاغذ و کاهش آگهیها
مهمترین مقولههای مورد تاکید از سوی مصاحبهشوندگان درباره علل اقتصادی کاهش شمارگان مطبوعات در ایران، گرانی کاغذ، حمایتهای مالی ضعیف دولتی از مطبوعات و کاهش میزان انتشار آگهیها هستند.
در باب علل اقتصادی، این نکته را باید در نظر گرفت که اگرچه کمبود و گرانی کاغذ یکی از علل اصلی کاهش شمارگان مطبوعات به شمار میرود، اما این بدان معنا نیست که در صورت وفور کاغذ و ارزانی آن، فروش مطبوعات افزایش خواهد یافت؛ یا اینکه افزایش حمایت دولتی و آگهیها نیز به معنای افزایش فروش مطبوعات نیست؛ جبران این کمبودها، آمار برگشتی روزنامهها را کم نخواهد کرد. درست است که عوامل اقتصادی مستقیم بر کاهش شمارگان مطبوعات تاثیر داشته، ولی این تاثیر به میزان علل فناورانه تعیینکننده نیست.
نتایج این پژوهش نشان داد که مجموعهای از علل فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، قانونی، فناورانه و سازمانی بر کاهش شمارگان مطبوعات در ایران موثرند. نمودار یک،مدل توصیفی علل اصلی و فرعی کاهش شمارگان، به دست آمده از یافتههای این پژوهش را نشان میدهد.
اهمیت دیجیتالیشدن مطبوعات
محققان این پژوهش را با ارایه چند پیشنهاد به پایان رساندهاند. آنها حرکت به سوی دیجیتالیشدن مطبوعات را به عنوان یک راهحل ارایه کرده و نوشتهاند: «مطبوعات، چارهای جز حرکت به سوی دیجیتالیشدن ندارند. بهره بردن از فضای سایبری و دیجیتال میتواند هزینههای مطبوعات را به شکل چشمگیری کاهش دهد. با حذف هزینههای مربوط به تهیه و خرید کاغذ از یک سو و حذف هزینههای بالای چاپ از سوی دیگر، بخش مهمی از بار مالی سازمانهای مطبوعاتی از بین میرود. انتشار دیجیتال، در مقایسه با چاپ، به مراتب برای مطبوعات، ارزانتر تمام خواهد شد.
لزوم توجه به ژانر روزنامهنگاری تحقیقی
در این پژوهش درباره ژانر روزنامهنگاری تحقیقی و پژوهشی آمده است: ژانر روزنامهنگاری تحقیقی و پژوهشی، باید در دستور کار جدی مطبوعات قرار بگیرد. از آنرو که عصر روزنامهنگاری خبری و تشریحی به سر آمده، یکی از مهمترین راهکارهایی که میتواند به حیات مطبوعات کمک کند، ایجاد ارزش افزوده محتوایی است. ارایه محتوایی که پرسشها و مطالبات مخاطبان عمومی را پاسخ و دغدغههای مردم را پوشش دهد، پیوند میان مردم و مطبوعات را حفظ و تقویت خواهد کرد.