ترکمانچای، عهدنامه محو قفقاز از نقشه ایران

شهروند آنلاین| چندی قبل در همین صفحه به مناسبت دویست و بیست و هفتمین سالروز تولد الکساندر گریبایدوف، ادیب و سیاستمدار روس به او پرداختیم و همانجا ذکر کردیم که عمده شهرت گریبایدوف نزد ایرانیان به ماموریتش یعنی نظارت بر حسن اجرای مفاد عهدنامه ترکمانچای برمی‌گردد.

این ماموریت موجب شد پای او با عنوان «وزیرمختار روسیه» به سرزمین پارس باز شود. البته بماند که سفر گریبایدوف به ایران بازگشتی در پی نداشت و با قتل فرستاده روس‌ها به دست مردم تهران – که از اصرار جناب وزیرمختار‌ برای بازگرداندن زنان گرجی تحت تاهل مردان ایرانی به روسیه خشمگین بودند – پرونده‌ زندگی‌اش برای همیشه بسته شد.

امروز اما سالروز انعقاد همان عهدنامه نفرین شده‌ای است که به موجب آن بخش‌های مهمی از خاک ایران ضمیمه امپراتوری روسیه شدند و در ادامه زندگی کسی چون گریبایدوف را نیز هدر داد.

194 سال پیش، برابر یکم اسفند 1206 خورشیدی، عهدنامه ترکمانچای ما بین دولت‌ شاهنشاهی ایران و روسیه تزاری منعقد شد و به موجب آن ایروان، نخجوان و بخش‌هایی از تالش ضمیمه خاک امپراتوری روسیه شدند تا باقی مانده قفقاز نیز بدینسان از ایران جدا شود.

البته این بار و برخلاف عهدنامه گلستان، روس‌ها فقط به اشغال خاک و دریافت غرامت بسنده نکرده و با اجبار دولت ایران به موافقت با اجرای قانون کاپیتولاسیون، تحقیر دربار بی‌کفایت قاجار را به حد اعلای خود رساندند.

دو عهدنامه گلستان و ترکمانچای که اینک از هر دوی آنها با صفت ننگین یاد می‌شود، مولود وقایع خونباری‌اند که نخست ‌سال 1174 خورشیدی و با لشکرکشی آغامحمدخان بنیان‌گذار سلسله قاجاریه به گرجستان کلید خورد و در ادامه به مدت سه دهه تمام مرزهای شمالی ایران را دستخوش آشوب کرد.

چهار سال بعد از مرگ آغامحمدخان، حاکم گرجستان با پذیرش تحت‌الحمایگی روسیه، باعث شد سپاهیان ایران مجدداً به فرماندهی عباس میرزا راهی قفقاز شوند. طی این لشکرکشی، ایرانیان در منطقه اچمیادزین با ارتش روسیه روبه‌رو شدند تا به این ترتیب نخستین کارزار از سلسله نبردهایی که بعدها در تاریخ نام «جنگ‌های ایران و روس» را به خود گرفت، اتفاق بیفتد.