پیر نشو دهه شصتی
انفجار جمعیت در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی، تا 20سال دیگر به بحران جدی سالمندی تبدیل می‌شود
آمارها می‌گوید جمعیت سالمند بالای 60 سال در ایران تا 20 سال آینده تقریبا 5 برابر می‌شود و به حدود 17میلیون نفر می‌رسد. این در حالی است که کشور هیچ‌وقت با این حجم عظیم از جمعیت سالمند روبه‌رو نبوده و تجربه برخورد با این تعداد سالمند را نداشته است. جمعیت‌شناسان این پیش‌بینی را سونامی سالمندی می‌خوانند که نگران‌کننده است.
سالمند و نیازمندی‌های رفاهی و معیشتی، ملزومات نگهداری و ضرورت مراقبت‌های درمانی خاصی دارد که همه آنها باید در چهارچوب خانواده و جامعه فراهم باشد.
جمعیتی که از آن صحبت می‌شود، همان متولدین سال‌های بعد از انقلاب هستند؛ دهه شصتی‌ها، اغلب در خانواده‌های پرجمعیت بزرگ به دنیا آمده و بزرگ شدند؛ مدرسه و کلاس‌های شلوغ را تجربه کردند، پشت سد کنکور ماندند و برای شغل، ازدواج و سربازی به خاطر جمعیت زیادشان با سختی‌های زیادی روبه‌رو شدند. این جمعیت 20 سال دیگر سالمند می‌شوند و بحرانی دیگر در راه است.
بیشترین رشد در سالمندان بالای 80 سال
هفته‌ای که گذشت، روز سالمند و هفته تکریم سالمندان نام‌گذاری شده بود. رئیس انجمن علمی طب سالمندی و سالمندشناسی می‌گوید: «دهه شصتی‌ها در سال ۱۴۲۰، ۶۰ ساله می‌شوند و بحرانی در وضع سالمندی کشور ایجاد می‌شود، مگر آنکه آماده باشیم.»
احمد دلبری با اشاره به اینکه دهه ۶۰ انفجار جمعیت داشتیم و در سال‌های بعد این موضوع مشکلاتی ایجاد کرد، از مدرسه‌های شلوغ و چند شیفته و انبوه جوانان پشت کنکور در آن سال‌ها یاد می‌کند: «بحران کنکور باعث شد دانشگاه‌های جدید راه‌اندازی شوند و بعد از آن شغل و تشکیل خانواده متولدین دهه 60 . حال باید برای سالمندی این نسل پرجمعیت برنامه‌ریزی داشته باشیم.»
سالمندان بالای ۸۰ سال در کشور، بیشترین رشد جمعیت را در جمعیت سالمندان دارند که وابستگی‌های سنگینی نیز دارند و نیازمند خدمات بهداشتی هستند.»
سالخوردگی زنانه در شهرها بیشتر از روستاها
عمده سالمندان ما در شهرها زندگی می‌کنند و رشد جمعیت سالمند در شهرها مثبت است. در البرز و گیلان رشد سالمندی بالای ۶ درصد است. دلبری با تقسیم‌بندی سالمندان به سالمند جوان، سالمند میانسال و سالخورده عنوان می‌کند: «سالمندان بالای ۸۰ سال در کشور، بیشترین رشد جمعیت را در جمعیت سالمندان دارند که وابستگی‌های سنگینی نیز دارند و نیازمند خدمات بهداشتی هستند.»
رئیس انجمن علمی طب سالمندی و سالمندشناسی با اشاره به نسبت جنسی سالخوردگی نیز عنوان می‌کند: «نصف روستاهای استان‌های کشور نسبت جمعیتی سالمندان یکسان است؛ اما سالخوردگی زنانه در شهرها درحال اتفاق است.»
تنها 31درصد سالمندان تحت پوشش بیمه تکمیلی‌اند
۵۰ درصد کل مردان و ۷۰ درصد کل زنان سالخورده ما بی‌سواد هستند و درصد بی‌سوادی در زنان سالخورده روستایی بیشتر است. این در‌حالی است که وضع بیمه پایه در سالمندان روستایی بهتر است.
در بیمه تکمیلی ۲۰.۳درصد کل جمعیت تحت پوشش هستند و ۳۱درصد سالمندان از بیمه تکمیلی استفاده می‌کنند که باید بیشتر شود. جمعیت سالمندی که در روستا زندگی می‌کند، دسترسی‌اش به بیمه تکمیلی یک‌سوم کمتر از سالمند شهری است.
محمد سیدمیرزایی، جمعیت‌شناس و استاد دانشگاه تهران است. وقتی با او در مورد بحران سالمندی پیش‌روی کشور در 20 سال آینده صحبت می‌کنیم، عنوان می‌کند: «در این موضوع حرف زیاد زده شده و مسأله به نظر تکراری می‌آید؛ با این حال این پرداختن‌ها نتیجه قابل توجهی نداشته و در واقع چیزی از اهمیت ماجرا کم نمی‌شود.»
سیاست‌گذاری علمی و موثر برای سالمندی نداریم
این استاد دانشگاه به «شهروند» می‌گوید: «راهکاری که منِ جمعیت‌شناس یا کارشناسان دیگر بخواهند برای مقوله سالمندی ارایه دهند، راه سختی برای عملیاتی‌شدن دارد. چالش‌هایی که سالمندان با آن مواجه هستند، یکی دوتا نیست. مهم‌ترین معضل را درکشور درحوزه اقتصاد کلان داریم. سالمند به شرایط نگهداری مطلوب، بهداشت و اسکان مناسب نیاز دارد. درمان سالمند مهم است.»
افق آینده بحران سالمندی از همین حالا قابل رویت است؛ چراکه همین حالا هم نتوانسته‌ایم مشکلات و مسائل جوانان امروز را که سالمندان آینده را تشکیل می‌دهند، رفع کنیم. سیدمیرزایی با اشاره به اینکه اهمیت مسائل مربوط به سالمندان به مراتب بیشتر و پیچیده‌تر از مسائل امروز خواهد بود، ادامه می‌دهد: «در آینده سطح زندگی و طبقات اجتماعی بالا می‌رود، در این میان تورم نیز ثابت نخواهد ماند. بنابراین اگر بنا باشد در 20 سال آینده شرایطی را فراهم کنیم که سالمند بتواند با آسایش زندگی کند و در 60 یا 65 سالگی مجبور به دستفروشی و مسافرکشی نشود، لازم است همین امروز سیاست‌گذاری عملی و موثر صورت بگیرد.»
۵۰ درصد کل مردان و ۷۰ درصد کل زنان سالخورده ما بی‌سواد هستند و درصد بی‌سوادی در زنان سالخورده روستایی بیشتر است. این در‌حالی است که وضع بیمه پایه در سالمندان روستایی بهتر است
سالمند جزیره جدا از جامعه نیست
موضوع مهم دیگر مباحث عاطفی است؛ بحث‌های اختلاف نسلی و فاصله نسلی در آینده به مراتب از امروز بیشتر خواهد شد. خانواده‌ها دیگر پرجمعیت نیستند و نگهداری از سالمند در آینده چالش‌برانگیز می‌شود. همان‌طور که این جمعیت‌شناس اشاره می‌کند: «ما مسائل عاطفی سالمندان و مسائل خانوادگی پیش‌رو خواهیم داشت. مقوله سالمندی ساده نیست. نمی‌توان یک‌طرفه نسخه پیچید. سالمندان یک بخش جزیره مانند جدا از دیگر اقشار جامعه نیست و با همه مردم در ارتباط مستمر هستند. پس یک راه‌حل جامع می‌خواهد.»
او ادامه می‌دهد: «در درجه اول چیزی که اهمیت دارد، حل مشکل منابع مالی سالمندان است؛ چه حال و چه آینده. شما می‌دانید بیمه‌های تأمین اجتماعی برای تسهیلات سالمندی مشکل دارند؛ همین‌طور در بخش‌های تکمیلی. تا وقتی این مشکلات حل نشود، نمی‌توان افق روشنی متصور شد.
کرامت سالمند به اندازه بیمه تکمیلی مهم است
استقلال سالمند موضوع مهم دیگری است که باید مورد توجه قرار بگیرد. اینکه آیا سالمندانی که در انتظارشان هستیم، خودکفا هستند یا وابسته؟ پشتوانه اقتصادی آنها فرزندان‌شان هست، یا صندوق‌های بازنشستگی یا خوداشتغالی؟ یا اینکه امکانات مالی در اختیار سالمند قرار خواهد گرفت؟ اینکه سالمند خانه از خودش داشته باشد یا مستأجر باشد و خیلی مسائل دیگر. اگر کمی با دقت نگاه کنیم، می‌فهمیم از همین الان این مشکلات شروع شده است. سیدمیرزایی به شرایط اقتصادی فعلی اشاره می‌کند: «به‌خصوص با وضع اقتصادی حال حاضر و مشکلاتی که برای تهیه مسکن به وجود آمده، حقیقتا پیش‌بینی آینده جرأت می‌خواهد.»
شاید مهم‌ترین کاری که نسل‌های جوان‌تر باید امروز انجام دهند، تلاش برای تکریم سالمندان و ترویج احترام به بزرگ‌ترها برای نسل فردا باشد تا دست‌کم جمعیت سالمند در آینده دچار بحران عاطفی نشود و همان کرامت انسانی‌شان حفظ شود.
سیدمیزایی در همین رابطه توضیح می‌دهد: «مسائل عاطفی سالمندان به گمان من تنها درخانواده قابل حل است. درک عواطف سالمندی و نیازهای عاطفی سالمندی ممکن است به مقدار کمی در خانه سالمندان برطرف شود اما آن احساس رضایت حداکثری فقط در کنار همسر و فرزندان و نوه‌ها به دست می‌آید. اگر بنا باشد سالمندان در آینده در داخل خانواده و بین اعضای خانواده زندگی کنند، متراژ و امکانات فیزیکی مسکن و برخورداری از اسباب آسایش مهم است.»
درکشور ما ریشه اصلی، پنهان و عمیق مسائل ماهیت اقتصادی دارد. تا زمانی که مشکل اقتصاد کلان و میانی و خرد حل نشود، تزریق امید نسبت به آینده در هر موضوعی سخت است
ایجاد هسته‌های سالمندی برای فعال‌بودن سالمندان
پیرشدن جمعیت اجتناب‌ناپذیر است. جمعیت فعلی به هرحال به سن کهنسالی می‌رسند و در وضعیتی که پیش خواهد آمد، بهترین و عاقلانه‌ترین کار، ایجاد زمینه برای بالابردن کیفیت زندگی سالمند است. سالمند فردا باید در میانسالی چه راهکاری پیش بگیرند تا سالمند سرباری نشوند؟ سیدمیرزایی پاسخ می‌دهد: «ما اتفاقا زمانی که دانشگاه فعال بود، در این زمینه پژوهش‌هایی داشتیم. نیاز سالمندان در 10 سال آینده و انتظاراتی که دارند ازجمله خانواده، دولت و… بررسی شد. آنچه در نتایج به دست آمد، غالبا احساس ناامیدی و یأس را عنوان کردند؛ یعنی گفتند این انتظارات امروز برآورده نمی‌شود، چه برسد به سال‌های بعد.»
به گفته این جمعیت‌شناس یکی از مکانیسم‌هایی که می‌تواند کیفیت زندگی سالمند را بهبود دهد، ایجاد هسته‌ها و مجامع سالمندی محله‌ای است که بتواند سالمند را در محله نگه دارد؛ به‌طوری که فاصله فیزیکی زیادی با خانوده نداشته باشد و درعین حال بتواند در آن مراکز فعال باشد. مراکزی که حمایت‌های فرهنگی و روانشناختی برای سالمند فراهم کنند.
این جمعیت‌شناس در پایان می‌گوید: «امیدواریم این گفت‌وگو‌ها به عمل بینجامد؛ من بیش از 10 سال است در زمینه سالمندی مطالعه می‌کنم. درکشور ما ریشه اصلی، پنهان و عمیق مسائل ماهیت اقتصادی دارد. تا زمانی که مشکل اقتصاد کلان و میانی و خرد حل نشود، تزریق امید نسبت به آینده در هر موضوعی سخت است. این مسائل برای همه روشن و قابل فهم است، هم قانون‌گذاران و هم سیاست‌مداران ولی منتها مسأله اساسی استراتژی اقدام است.»