کسی مرگ این خانه‌ها را ندید
«شهروند» از وضعیت نامناسب، تخریب و رهاشدگی بناهای تاریخی «اهواز» گزارش می‌دهد
«سرای عجم»، خانه «شالباف»،«خانه پدری احمد محمود» و «کیانوش عیاری»، «نیوساید» یک‌شبه به تلی از خاک بدل شدند. خانه‌ها و سراهایی که قربانی نگرفتن استعلام می‌شوند و تخریب سرنوشت آخرشان می‌شود. از خیابان طالقانی تا چهارراه زند. از خانه نقشینه، قزلباش، سبزه‌زاری گرفته تا خانه فتحی، هویزی و نفیسی همه جمع شده‌اند در شهر محصور آهن و فولاد. بناهای باشکوه با نمای آجری زیبا که جان داده‌اند به اهواز. خانه‌هایی که قرار بوده هویت شهر باشند، اما یا انبار شده‌اند یا متروکه. بناهایی که به ثانیه‌به‌ثانیه نزدیک می‌شوند به فروپاشی، اگرچه سرنوشت خیلی‌ها هم گره خورده با بولدوزرها.
لیلا مهداد_شهروندآنلاین؛ «سرای عجم»، خانه «شالباف»،«خانه پدری احمد محمود» و «کیانوش عیاری»، «نیوساید» یک‌شبه به تلی از خاک بدل شدند. خانه‌ها و سراهایی که قربانی نگرفتن استعلام می‌شوند و تخریب سرنوشت آخرشان می‌شود. از خیابان طالقانی تا چهارراه زند. از خانه نقشینه، قزلباش، سبزه‌زاری گرفته تا خانه فتحی، هویزی و نفیسی همه جمع شده‌اند در شهر محصور آهن و فولاد. بناهای باشکوه با نمای آجری زیبا که جان داده‌اند به اهواز. خانه‌هایی که قرار بوده هویت شهر باشند، اما یا انبار شده‌اند یا متروکه. بناهایی که به ثانیه‌به‌ثانیه نزدیک می‌شوند به فروپاشی، اگرچه سرنوشت خیلی‌ها هم گره خورده با بولدوزرها.
خانه‌های راه‌آهن؛ خانه‌هایی که بخشی از آنها روبه‌روی فرمانداری است و بخش دیگر روبه‌روی دانشکده ادبیات. اگرچه هر دو بخش در فهرست آثار ملی نام‌شان دیده می‌شود.
حالشان خوب نیست
هتل قو قدمتش به اواخر قاجار برمی‌گردد؛ بنایی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی کشور به شماره 3354. سال 79 بود که خبرها از ثبت این بنا گفتند و مالک مجبور به ترک خانه شد.
خانه دادرس که جاخوش کرده در بازار معروف عبدالحمید. خانه‌ای که نامش به سال 82 در آثار ملی ثبت شد. خانه‌ای که مدتی نقش میدان میوه‌وتره‌بار داشت. خریداران بعدی آن را بازار خواربارفروشی کردند و گویی اینک انبار کفش شده.
خانه‌های راه‌آهن؛ خانه‌هایی که بخشی از آنها روبه‌روی فرمانداری است و بخش دیگر روبه‌روی دانشکده ادبیات. اگرچه هر دو بخش در فهرست آثار ملی نام‌شان دیده می‌شود. خانه‌های راه‌آهن اما حال‌وروز خوبی ندارند. بخشی از پشت‌بام خانه‌ها فروریخته و بقیه نقاط در معرض تخریب‌اند. همین چندسال پیش بود که این خانه در میانه سکوت سازمان میراث فرهنگی، رنگ‌آمیزی‌شده و ارزش تاریخی خود را از دست داد.
و اما خانه سبزوار که هیچ‌گاه ثبت‌شدن در فهرست آثار ملی را به خود ندید. خانه‌ای که بالکن چوبی‌اش آن را جزو منحصربه‌فردترین‌ها قرار داد. اگرچه خوزستان سال 87 شاهد تخریب بزرگ‌ترین بالکن چوبی‌اش بود؛ بالکن مهدیان. تخریبی به دست مالک که یکی از بدترین اتفاقات در حوزه میراث فرهنگی بود برای خوزستان.
توسعه، جنگ و مهاجرت
اهواز شهری که قدمتی طولانی به خود می‌بیند. شهری که چندین سده خالی از سکنه باقی ماند و مرکزیت خوزستان به شوشتر سپرده شد. دوره که به قاجار رسید رونق به اهواز برگشت و مرکزیت خوزستان را قبول کرد. شهری که از همان دوره شکل و شمایل امروزی‌اش را پیدا می‌کند و تصمیم به توسعه داشته. تصمیم به توسعه یعنی شکل‌گرفتن ادارات و سازمان‌های مختلف. شاید به همین دلیل است که اهواز کوی‌های مختلفی به خود می‌بیند. کوی‌هایی که هرکدام نام سازمان یا اداره‌ای را به خود می‌دیدند. کویی که به اداره آب و برق تعلق داشت تا راه‌آهن، ژاندارمری، بانک ملی و نفت و …. خانه‌ها و محلاتی که امروزه جزو خانه‌های واجد ارزش به حساب می‌آیند. به گفته عضو هیأت موسس شورای هماهنگی تشکل‌های مردم‌نهاد، صنایع‌دستی و گردشگری کشور اهواز از دهه 40 به بعد توسعه را شروع می‌کند. به گفته مجتبی گهستونی روند توسعه اهواز ناموزون بوده و برای همین تا دهه 50 تخریب بناهای بسیاری در دستورکار قرار گرفته است. «بناهای بسیاری تخریب شدند و جایشان را به خیابان و … دادند.»
شروع جنگ هم به نوبه خود در تخریب بناهای تاریخی نقش داشت. «خانه‌ها و بناهای تاریخی بسیاری در جنگ از بین رفتند. به خاطر جنگ خیلی‌ها مهاجرت کردند و جایشان را به غیربومی‌ها دادند و این یعنی نبود تعصب برای حفاظت از بناها.»
بیش از دو ماه پیش بود که در یک پروژه نفتی، محوطه باستانی شناسایی شد. «با توجه به اهمیتی که این محوطه داشت انتظار داشتیم هرچه سریع‌تر کاوش در دستورکار قرار بگیرد، اما تا امروز خبری نشده. در این محوطه گورخمره‌هایی پیدا شده‌اند که با مرور زمان دچار فرسایش می‌شوند.»
جای خالی کاوش‌های باستان‌شناسی
اهواز، بناهای تاریخی مختلفی به خود می‌بیند باقیمانده از دوران اشکانی، ایلامی، ساسانی و … تا دوره پهلوی اول. شهری که می‌تواند بهشتی باشد برای باستان‌شناسان. به باور مجتبی گهستونی، فعال میراث فرهنگی خوزستان اهواز منطقه بکری است در حیطه محوطه‌های باستانی. «از سال 1310 که محوطه‌های باستانی ثبت شدند دیگر هیچ محوطه‌ای در اهواز ثبت، بررسی و کاوش نشد تا یک دهه پیش.»
به گفته مجتبی گهستونی در یک‌دهه گذشته دو فضا در محدوده مترو کاوش شدند. «محوطه‌های باستانی گلستان، چونید، آسیاباد و … هم در همین دوره مطرح شدند. ما خواهان این بودیم این محوطه‌ها ثبت، حفاظت و کاوش شوند، اما دستاوردی در این زمینه نداشتیم.»
بیش از دو ماه پیش بود که در یک پروژه نفتی محوطه باستانی شناسایی شد. «با توجه به اهمیتی که این محوطه داشت انتظار داشتیم هرچه سریع‌تر کاوش در دستورکار قرار بگیرد، اما تا امروز خبری نشده. در این محوطه گورخمره‌هایی پیدا شده‌اند که با مرور زمان دچار فرسایش می‌شوند.»
هنوز برخی از بافت‌های تاریخی اهواز شناسایی نشده‌اند
بنای معین‌التجار، هشت‌بنگله راه‌آهن، منازل مسکونی راه‌آهن، خانه نفیسی و ماپار در اهواز جاخوش کرده‌اند. سرای عجم، دادرس، منشی‌زاده، قزلباش، سرای مهدیان، سرای فتحی و خانه‌های بانک ملی هم هستند؛ بناهایی ثبت‌شده در فهرست آثار ملی.
«هنوز برخی از بافت‌های تاریخی اهواز شناسایی نشده و در فهرست بافت‌های قدیمی به ثبت نرسیده‌اند.» به گفته مجتبی گهستونی، فعال میراث فرهنگی خوزستان با این وجود تعداد اندکی از خانه‌های قدیمی در آثار ملی به ثبت رسیده‌اند. به گفته این فعال میراث فرهنگی برخی از خانه‌های ثبت‌شده هم وضعیت مناسبی ندارند. «اهواز تا سال 94 اداره میراث فرهنگی نداشت. پیگیر شدیم تا نهایت در محل معاونت صنایع‌دستی اداره میراث شکل گرفت.»
به گفته گهستونی قبل از سال 94 تمام فعالیت‌های میراث را اداره کل انجام می‌داده است. «در دهه 80 اداره کل میراث تعدادی از بناها را ثبت ملی کرد. از سال 94 به بعد رکودی داشتیم در ثبت آثار.» به گفته این فعال میراث فرهنگی از سال 99 گروهی تشکیل شده فعال در عرصه گردشگری. «به کمک اداره میراث پرونده‌های بسیاری را درخصوص بناهای اهواز تشکیل دادیم. بناهایی که به نوبت در صف ثبت قرار گرفته‌اند.» به گفته او در سایه بی‌مهری شهرداری برخی خانه‌ها و بناها تخریب شدند.
خصوصی‌ها، دولتی‌ها، نیمه‌تخریب‌شده‌ها و رهاشده‌ها
اهواز 337 هکتار بافت تاریخی را در دل خود جای داده با بیش از 300 پلاک خانه تاریخی. شهری که بیش از 200 خانه تاریخی به خود می‌بیند هرچند تنها 40 بنا به ثبت ملی رسیده‌اند. خانه‌هایی که به باور رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری و توسعه گردشگری شورای شهر اهواز در ابعاد و اشکال مختلفی باید به آنها پرداخت. اگرچه سیدمحمد علی پورموسوی معتقد است این خانه‌ها در قیاس با سایر شهرها تعداد بالایی ندارند. «موضوعات این خانه‌ها متفاوت‌اند.» به گفته پورموسوی تعدادی از این خانه‌ها مالک شخصی دارند به مانند ساختمان معین‌التجار. «شرایط این خانه‌ها به‌گونه‌ای است که میراث برای بازدید هم باید اجازه مالک را داشته باشد.»
اهواز خانه‌ها و بناهای تاریخی هم به خود می‌بیند که در مجموعه‌ای قرار می‌گیرند متعلق به بخش دولتی. ساختمان دانشگاه سه‌گوش یکی از همین ساختمان‌هاست. «بعضی از این بناها هم نیمه‌مخروبه‌اند مانند ساختمان ابنیه مربوط به راه‌آهن. بعضی از این بناها هم به نظر می‌رسد رها شده‌اند.»
شهرداری هم باید اعلام آمادگی کند برای تقبل بخشی از معامله‌ها تا این بناها تخریب نشود. خانه‌هایی که ثبت شده‌اند طبق قانون امکان تخریب یا تغییر کاربری‌شان وجود ندارد. هرچند برخی از این خانه‌ها و بناها ثبت نشده‌اند و در خطرند.»
سازمان میراث فرهنگی در سطح استان و کشور پای کار بیایند
به باور رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری و توسعه گردشگری شورای شهر اهواز بناهای تاریخی اهواز بسته بزرگی‌اند که نیاز به رسیدگی دارند. خانه‌ها و بناهایی که هرکدام برحسب حال و شرایط‌شان باید راهکاری برای نجات‌شان یافت.
به گفته پورموسوی با امکانات و وضعیت فعلی شهرداری اهواز امکان این کار نیست. «برای نجات و حفظ این بناها باید متولیان کار میراث فرهنگی، مالکان این خانه‌ها و مراکز و ادارات پای کار بیایند. هرکدام از اینها باید در حد توان دستبهدست هم بدهند برای فراهم آوردن امکاناتی برای حفظ و حراست از این بناها.»
به باور رئیس کمیسیون سرمایه‌گذاری و توسعه گردشگری شورای شهر بهترین نوع نگهداری از این بناها بهره‌برداری است. «جلساتی داشتیم. صحبت‌هایی شده و از کسانی که مایل به کمک بودند دعوت کرده‌ایم.» پورموسوی معتقد است سازمان میراث فرهنگی در حد استان و کشور باید پای کار حراست از بناهای اهواز بیایند. «شهرداری هم باید اعلام آمادگی کند برای تقبل بخشی از معامله‌ها تا این بناها تخریب نشود. خانه‌هایی که ثبت شده‌اند طبق قانون امکان تخریب یا تغییر کاربری‌شان وجود ندارد. هرچند برخی از این خانه‌ها و بناها ثبت نشده‌اند و در خطرند.»
بافت تاریخی اهواز در آشفتگی
پس از اکتشاف نفت رفته‌رفته هویت بسیاری از شهرهای خوزستان به سمتِ هویتی صنعتی پیش رفت تا جایی که بافت تاریخی بسیاری از شهرها از جمله اهواز به فراموشی سپرده شد. به گفته قاسم آل‌کثیر، پژوهشگر میراث فرهنگی با حضور فعالان میراث فرهنگی در دهه‌های اخیر و خصوصا گسترش شبکه‌های اجتماعی و نشر مطالب در رسانه‌ها، به مرور بخش‌هایی از هویت اصیلِ اهواز معرفی و بازتعریف شد. «اهواز با تاریخِ دیرینه اکنون نزدیک به ۳۳۷ هكتار بافت تاريخي با بيش از ۳۰۰ پلاك خانه تاريخيِ ثبت نشده دارد.»
به باور آل‌کثیر شهرداری اهواز هیچ‌گاه برنامه‌ریزی و برجسته‌سازیِ بخشِ تاریخیِ اهواز را در دستور کارش به شکلی جدی قرار نداده است. خصوصا اکنون که شهرداری اصفهانی دارد.«فعالان انتظار داشتند حداقل همچون اصفهان برای بافت تاریخی اهواز تصمیماتی اساسی گرفته شود. اگرچه تاکنون هنوز تصمیمی موثر و جدی در این خصوص از سوی شهردار اهواز را ندیدیم.»
به گفته این پژوهشگر میراث فرهنگی شهرداری اهواز حتی خطاهای خود را از جمله اصلاحِ عنوانِ تابلوی محله‌ی آسیاباد به آسیه‌آباد را نیز انجام نمی‌دهد. «وضعیت بافت تاریخی اهواز از پارک کوهساران، آسیه‌آباد، عامری تا مرکز شهر اهواز اکنون کاملا آشفته است.»
بخشِ مادیِ هويت‌هاي محلي در شهرهای مختلف خوزستان حق تداوم دارند
شهرداري، ميراث فرهنگي با نظارت و همرایِ شوراي شهر می‌توانند در يك همكاري هماهنگ خانه‌هايي را كه در اختيار گمرك، راه‌آهن، دانشگاه، آموزش و پرورش و بانك ملي قرار دارند را به‌صورت مشاركتي مرمت و احيا كنند. «بخشِ مادیِ هويت‌هاي محلي در شهرهای مختلف خوزستان حق تداوم دارند و نبايد مورد بي‌مهري واقع شدند.» بازار قهوه جدید یا «سوگ العریان» و بازار سنتی عامری از جاذبه‌های بازار گردی در شهرستان اهواز به شمار می‌روند. «نیاز است ضوابط میراثی و گردشگری برای آنها در نظر گرفته شوند و گامی در زمینه‌ی توسعه گردشگری شهری برداشته شود.»
اکنون خانه ماپار اهواز الگویی مناسبی برای احیای ابنیه‌های تاریخی شده است و پس از آن شاهدِ راه‌اندازی عمارت خانه‌ی هوزای (هنرستان ارامنه) هستیم. به باور آل‌کثیر لازم است قوانینی اتخاذ شود تا شهرداری بافت تاریخی راه‌اندازی شود. بلندمرتبه‌سازی‌ها در بافت تاریخی اهواز رخ ندهد؛ بلندمرتبه‌سازی در بافت تاریخی ازجمله در اهواز قدیم و امتداد آن در منطقه یک شهرداری باعث شد که اغلب مردم به سمت تخریب و بلندمرتبه‌سازی خانه‌هایشان گرایش پیدا کنند.