نون.خ چرا پربیننده‌ترین سریال نوروز و ماه رمضان شد؟
دلایل موفقیت فصل چهارم ساخته محبوب سعید آقاخانی در گفت‌وگو با شماری از منتقدین تلویزیون
[پولاد امین] همانطور که پیش‌بینی می‌شد فصل چهارم سریال «نون.خ» محبوب‌ترین سریال نوروزی امسال بود. با این حال این سریال- که البته هنوز به پایان نرسیده و پخش آن بعد از شب‌های قدر از شبکه یک ادامه خواهد یافت- در قیاس با سال‌های قبل تعداد تماشاگران به‌مراتب اندکی را پای جعبه جادو نشاند. این موضوع را حتی از ابراز نظر و واکنش‌های رسانه‌ای و حتی مردمی- در فضای مجازی- نیز می‌شد به سهولت متوجه شد. اتفاقی که اگرچه گفته می‌شود نیازمند بحث و بررسی و آسیب‌شناسی است، ولی دلایل آن- که سریال‌های دیگری را نیز با آسیب مواجه کرده- تا حد زیادی ذیل سیاست‌های جدید صداوسیما قابل ارزیابی است.
منتقدین نون.خ چه می‌گویند
با این حال نون.خ منتقدان پروپاقرصی هم دارد. منتقدانی که البته بیشترشان به این موضوع که «نون.خ 4» خط داستانی مشخصی ندارد، انتقاد دارند. انتقادها البته منحصر به این موضوع نمی‌شود و بسیاری به دلایلی بسیارتر در روزهای اخیر شروع به حمله به این سریال کرده‌اند که اتفاقا نقاط قوت سریال ازجمله اشارات آشکار و نهانش به مسائل روز را هدف گرفته‌اند.
شماری از منتقدین اما ایرادات فنی، هنری و ساختاری به «نون.خ 4» می‌گیرند. به عقیده این افراد، تلویزیون و سازندگان «نون.خ» نباید در باد عنوان پربیننده‌ترین سریال نوروز ضعف‌های خود را نادیده بگیرند. به‌گفته این افراد «نون.خ» تنهاوتنها به این دلیل تبدیل به پربیننده‌ترین سریال نوروز شده که تنها شرکت‌کننده قدرتمند حاضر در رقابت بوده. رقابتی که تنهاوتنها سریال «آتش و باد» مجتبی راعی را می‌توان به‌عنوان رقیب «نون.خ» درنظر گرفت که آن هم به‌دلیل ضعف‌های پرشمارش به جایی نرسید و بازهم «نون.خ» ماند و عنوان پربیننده‌ترین سریال نوروز!
با این حال کتمان نمی‌توان کرد که «نون.خ» در همین حد هم کار بزرگی کرده که توانسته در بزنگاه مهمی که تلویزیون با رقبای جدی و قدرتمندی- چون سریال‌ها و برنامه‌های شبکه نمایش‌خانگی، فیلم‌ها و سریال‌های خارجی که دسترسی به آنها سطح ذائقه جدیدی برای مخاطبان رسانه‌های تصویری به‌وجود آورده و شبکه‌های ماهواره‌ای پرشماری که برنامه‌های روز جهان را به رایگان در اختیار مخاطبان قرار می‌دهند- مواجه است، میلیون‌ها تن از مخاطبان را پای جعبه جادو بنشاند. سریالی که مهم‌ترین و ارزشمندترین دارایی آن، فکر و اندیشه و زحمتی است که در پس و پشت تک‌تک لحظات و سکانس‌هایش خود را به رخ کشیده و حکایت از این می‌کند که برخلاف روال سال‌های اخیر تلویزیون با اثری «بزن‌دررو» و به قول قدیمی‌ها «بشور بپوش» روبه‌رو نیستیم. بگذریم از اینکه این سریال با توجه به نمایش روابط و مناسبات و پوشش و طرز فکر مردم روستاها و شهرهای کوچک مناطق کردنشین کمک زیادی برای شناخت بیشتر فرهنگ و آداب و رسوم کردها کرده و از این نظر نیز می‌تواند حائز اهمیت باشد.
نون.خ 4
فصل چهارم «نون.خ» در ادامه سه فصل قبلی و تقریبا با همان گروه سازنده فصول قبلی- متشکل از مهدی فرجی تهیه‌کننده، سعید آقاخانی کارگردان و امیر وفایی سناریست- نشان از هماهنگی خلاقانه‌ای دارد که حداقل در تلویزیون سال‌های اخیر- به استثنای سریالی مانند «پایتخت»- دست‌نیافتنی جلوه می‌کند. سریالی درباره اتفاقات روزمره زندگی، فارغ از آن خط داستانی اولیه درباره تار و مار شدن گله‌های روستا به‌دست گرگ‌ها و تصمیم اهالی روستا برای شکار گرگ‌ها که اتفاقا ارزش و اهمیتش را هم مدیون و مرهون همین اتفاقات، لحظات و روابط روزمره است. اتفاقات، لحظات و روابطی که همزمان سادگی و پیچیدگی را در خود دارند و با اتکا به همین روند هم موقعیت‌های طنزآمیز ملموس و قابل‌تاملی به بار می‌آورند که این نیز، دیگر ویژگی فیلمنامه این سریال است.
حسین سلطان‌محمدی، منتقد قدیمی سینما این سادگی را مهم‌ترین ویژگی مثبت «نون.خ » عنوان می‌کند: «این سریال توانسته با استفاده از یک‌سری محاورات ساده در دل داستانی ساده تماشاگران را درگیر روایت خود کند. محاوراتی که گاه از عمق سادگی روستایی‌وار خبر می‌دهند و گاهی نیز درباره مسائل دنیای امروز هستند. تلفیقی که این موضوع را یک‌بار دیگر ثابت می‌کند، سادگی و سلامتی که در این مجموعه موج می‌زند، شگفت‌انگیز است.»
مقصد: نون.خ
اینها همه یعنی که «نون.خ» در فصل چهارم هم مسیر سه فصل پیشین را ادامه داده و از ریل اصلی- که اهداف اصلی و البته دلایل موفقیت سریال بر آن سوار بوده- بیرون نزده است. مجموعه‌ای که اگر چهار فصل آن را پشت‌سرهم و بی‌وقفه به تماشا بنشینیم، شاید به جز خط اصلی داستانی هر فصل، نتوانیم چندان وجه افتراقی در بقیه جوانب کار پیدا کنیم. به همین دلیل هم هست که بسیاری از منتقدین سینما و تلویزیون مهم‌ترین ویژگی این سریال را داشتن یک خط اصلی و البته از آن هم مهم‌تر داشتن یک دیدگاه مشخص می‌دانند. ازجمله رضا استادی، نویسنده و منتقد سینما و تلویزیون می‌گوید که «مهم‌ترین ویژگی و به‌عبارت بهتر مهم‌ترین نقطه قوت سریال «نون.خ» خود خود سعید آقاخانی است که برخلاف اینکه کارگردانی و بازیگری همزمان به‌خصوص با توجه به حجم شخصیت‌ها و بازیگران این سریال کار دشواری است، اما آقاخانی از این ورطه به سلامت جسته و نه‌تنها چه در زمینه کارگردانی و چه در بازی‌ها و بازیگران شاهد کمبود و ناپختگی نیستیم، بلکه آن پیوستگی شگفت‌انگیزی که در تمامیت این سریال وجود دارد- به‌ویژه با توجه به فواصل زمانی گاه طولانی بین فیلمبرداری فصول مختلف سریال- با توجه به استانداردهای حاکم بر سریال‌سازی تلویزیونی دست‌نیافتنی به‌نظر می‌رسد. موفقیتی که البته با توجه به سابقه آقاخانی جز آن هم انتظار نمی‌رود.»
این موضوعی است که مورد تاکید جبار آذین، منتقد و مدرس سینما نیز قرار گرفته که می‌گوید «می‌توان گفت که فصل چهارم نون.خ از نظر ساختار هنری و اجرا و حتی محتوا، موفق شده موفقیت‌های فصل‌های پیشین را تکرار کند. این موفقیت را می‌توان مدیون سعید آقاخانی دانست و البته خود آقاخانی هم با این موفقیت جایگاه حرفه‌ای خود را در رسانه ملی تثبیت کرده است.»
موضوعات روز
اما وقتی پای ارزیابی یک سریال تلویزیونی وسط است، نمی‌توان تنها به فاکتورهای فنی و هنری اکتفا کرد. تلویزیون به‌عنوان یک رسانه نیازمند جلب نظر و توجه مخاطب است که تا حد زیادی این توجه را می‌توان با نمایش یا تحلیل و موضع‌گیری نسبت به رویدادهای روز به‌دست آورد. این رویکردی است که «نون.خ» در قیاس با دیگر سریال‌های موفق تلویزیون با موفقیت بیشتری در دستور کار قرار داده است، تا جایی که در چهار فصلی که تاکنون از این سریال گذشته، به سهولت می‌توان موضوعاتی چون اختلاس‌های مسئولان، کرونا، کمبودهای مردم، کاستی‌های ارتباطی روستاهای محروم کشور، بورس، قیمت طلا و ارز و بسیار سوژه‌های به‌روز دیگر را ردیابی کرد که آقاخانی و نویسنده‌اش با ظرافت در قالبی هنرمندانه بیان کرده‌اند.
جبار آذین البته عقیده دارد که صرف توجه یک سریال به موضوعات روز کافی نیست و باید دید هنرمندان در یک سریال این موضوعات را چگونه به مخاطبان ارائه داده‌اند: «ویژگی نون.خ این است که توانسته داستانک‌ها و خطوط اجتماعی خود را به شیوه‌ای باورپذیر به مخاطب ارائه داده و همدلی و همراهی بینندگان را از این طریق به‌دست آورد. این امر البته تا حد زیادی مدیون طنازی نویسنده و کارگردان است که توانسته‌اند مفاهیم و پیام‌های موردنظر خود را با لحن و زبانی شیرین و جذاب با بینندگان در میان گذاشته و آنها را به تماشای ادامه سریال مشتاق و علاقه‌مند کنند. با این حال نکته مهم‌تر از این هم هست که نباید از قلم بیفتد: اینکه نون.خ موفق شده آموزه‌های فرهنگی و اجتماعی و سبک زندگی ایرانی و اسلامی را در قالب زندگی تک‌تک آدم‌ها و داستان‌های سریال به نمایش بگذارد، مهم‌ترین نکته مضمونی سریال است.»
چرا نون.خ موفق شد؟
برخلاف این حرف‌ها اما «نون.خ» در قیاس با انبوه سریال‌های در دسترس، سریالی بی‌عیب نیست و منتقدان ایرادهای مختلفی را در آن سراغ گرفته‌اند. مثلا رضا استادی نقطه ضعف «نون.خ» را در این می‌داند که «در روند قصه با اتفاق خاصی روبه‌رو نیستیم» و حسین سلطان‌محمدی هم «وجود و حضور گفتارهایی آشنا مثلا درباره ماشین خلیل، شخص آبراموویچ، واژه‌های سیاسی، سریال گیم‌آوترونز و بسیار صحبت‌های دیگر» را «با توجه به شخصیت‌ها و فضا و عدم‌تاکید بر در دسترس بودن وسایل ارتباطی» فاقد منطق روایی عنوان می‌کند.
پس چه عواملی باعث شده در تمام چهار فصلی که «نون.خ» روی آنتن رفته؛ گوی سبقت را از دیگر سریال‌ها ربوده و یکه‌تاز شود؟
جبار آذین در این زمینه می‌گوید: «همان دلایلی که در تمام این سال‌ها سریال پایتخت را پدیده کرده، باعث موفقیت این سریال نیز شده است. در این زمینه می‌توانم به نوعی نگرش فرهنگی، ملی و آرمانی اشاره کنم که پشت این سریال وجود دارد. نگرشی که باعث شده خانواده‌ها در سراسر ایران با توجه به نمایش باورها و اعتقادها و آیین‌های بومی، این سریال را متعلق به‌خود بدانند و این کارکرد ملی و خانوادگی مهمی است که بسیاری از سریال‌ها از آن بی‌بهره‌اند.»
حسین سلطان‌محمدی نیز به نوعی دیگر صحبت‌های آذین را تکرار می‌کند و می‌گوید که توجه «نون.خ» به فضایل انسانی، آن را بین مخاطبان محبوب کرده است: «با اینکه در این سریال شاهد درگیری و تضاد شخصیت‌های مختلف هستیم- و اصلا جز این درام پیش نمی‌رود- اما یک نکته آشکار خود را به رخ می‌کشد که چیزی نیست جز این واقعیت ساده که در این سریال بدطینتی و کینه ابدی وجود ندارد. در واقع شخصیت‌ها با سوءظن با هم طرف نمی‌شوند و خصایص منفی‌شان هم بالفطره و ابدی نیست و همه امکان بهبود و تکامل دارند و البته در اغلب مواقع هم این تحول در روند داستان تا حدی اتفاق می‌افتد.»