غیر حقوقی، غیر قابل قبول
کشمکش بر سر حقابه هیرمند بالا گرفت؛ بیانیه وزارت خارجه ایران علیه کارشکنی‌های افغانستان
سفر یک‌روزه و فشرده رئیس دولت سیزدهم به نقاط مرزی سیستان و بلوچستان از جنبه‌های دیپلماتیک و توسعه‌ای حائز اهمیت بود. ابراهیم رئیسی در این سفر علاوه بر افتتاح پروژه‌های عمرانی استان، به حاکمان افغانستان درباره حقابه هیرمند اخطار جدی داد و با نخست‌وزیر پاکستان در نقطه صفر مرزی دیدار کرد.
رئیسی در بدو ورود به سیستان و بلوچستان و در فرودگاه تاکید کرد: «با مردم میثاق می‌بندم که تا حصول اطمینان از تامین ضرورت توسعه‌یافتگی در استان سیستان و بلوچستان و تا زمانی که مردم آن را احساس کنند، این موضوع را پیگیری کنم.»
اما همزمان حکومت افغانستان به این موضوع واکنش نشان داد و در بیانیه‌ای اعلام کرد که متعهد به رساندن آب به مردم در ایران است، اما اکنون در بند کمال‌خان هیچ آبی وجود ندارد و اگر آب بند کجکی در آن جاری شود به سیستان و بلوچستان نمی‌رسد.
این ادعا در حالی مطرح می‌شود که تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد سد کجکی پر از آب است و سد کمال‌خان هم آب زیادی دارد. علاوه بر اینها، برای بررسی ادعای مقامات افغان اجازه بازدید کارشناسان ایرانی از این مناطق داده نشده است.
تالاب هامون به‌عنوان سومین دریاچه بزرگ کشور و یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در ایران شرایط بغرنجی دارد و خشکی این دریاچه، که به‌نوعی برای استان سیستان و بلوچستان زندگی‌بخش است، معضلات فراوانی برای مردم منطقه به وجود آورده است.
اگرچه کاهش بارش و تغییرات اقلیمی نیز در رقم‌خوردن شرایط فعلی بی‌تأثیر نبوده، اما عامل اصلی حال و روز کنونی هامون نرسیدن آب از هیرمند به این دریاچه است.
دلیل توقف آورده هیرمند به دریاچه هامون به خارج از مرزهای کشور ما برمی‌گردد؛ جایی که افغانستان با ایجاد یک سازه انحرافی در بند کمال‌خان از ورود سیلاب‌های حوضه آبریز هیرمند، که سالانه به حدود 3میلیارد مترمکعب می‌رسد، به تالاب هامون جلوگیری و مازاد آب را به شوره‌زاری به‌نام «گودزره» هدایت می‌کند. در واقع، طالبان ترجیح می‌دهد آب را هدر دهد و به بیابانی لم‌یزرع بفرستد و آن را در اختیار هامون قرار ندهد!
قطع ورودی آب از هیرمند به هامون امید به ادامه حیات دریاچه را متوجه «فراه‌رود» می‌کند که از شمال تالاب، سیلاب را به هامون وارد می‌آورد و تا حدودی باعث آبگیری تالاب می‌شود. اما در زمانی که شاهد اهمال دستگاه دیپلماسی و به‌ویژه ضعف وزارت نیرو هستیم، افغانستان ساخت سد دیگری به نام بخش‌آباد را، که 26 برابر سد کمال‌خان ظرفیت دارد، در دستور کار قرار داده که به گفته کارشناسان تکمیل آن فاتحه هامون را می‌خواند!
اما مدت‌هاست که سیستان و بلوچستان با ممانعت از رسیدن حقابه از سوی افغانستان روبه‌روست. هر چند در جریان سفر رئیس‌جمهوری عملیات لوله‌گذاری انتقال آب دریای عمان به سه استان سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی با دستور رئیس قوه مجریه آغاز شد، اما با وجود این، بسیاری از کارشناسان بر این باورند که اگر حقابه هیرمند از سوی افغانستان تامین نشود تا سه ماه دیگر این استان با مشکل جدی تامین آب روبه‌رو خواهد شد.
انتقال آب از دریا جزو طرح‌های کلان تعریف‌شده برای تامین بخشی از کسری آب در دالان شرق کشور است که اجرای آن از آبان سال ۱۴۰۰ آغاز شد. طبق تفاهمنامه‌های منعقدشده، آب انتقالی به استان‌های خراسان رضوی و خراسان جنوبی در بخش صنعت به مصرف خواهد رسید، اما این آب در سیستان و بلوچستان برای تامین مصارف آشامیدنی نیز پیش‌بینی شده است. طبق برنامه زمان‌بندی‌شده، این طرح با سرمایه‌گذاری ۳میلیارد یورویی تا پایان سال ۱۴۰۴ به بهره‌برداری خواهد رسید.
اخطار جدی به حاکمان افغانستان
رئیس‌جمهوری اسلامی ایران در حاشیه مراسم آغاز لوله‌گذاری انتقال آب از دریا به استان‌های نوار شرقی کشور با اشاره به سابقه تاریخی، توافقات و معاهدات ایران و افغانستان درباره حقابه هیرمند گفت: «می‌خواهم به حاکمان افغانستان عرض کنم که این سخن بنده را مطلب عادی تلقی نکنند و بسیار جدی بگیرند. به مسئولین و حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم که حق مردم و منطقه سیستان و بلوچستان را سریعا بدهند.»
او با اشاره به برخی ادعاهای منتشر شده مبنی بر اینکه سد احداث‌شده بر روی هیرمند آب چندانی ندارد یا بخشی از آن رسوبات است، تصریح کرد: «باید هرچه سریع‌تر این اجازه به کارشناسان ما داده شود تا این مساله را بررسی کنند. اگر کارشناسان ما این مطلب را تایید کردند، بسیار خوب، اشکال ندارد؛ در نبودن آب ما بحثی نداریم. اما اگر آب وجود دارد، حق مردم سیستان و بلوچستان باید داده شود و ما به هیچ عنوان اجازه نمی‌دهیم حق مردم ضایع شود.»
رئیسی همچنین تاکید کرد: «بدانند دولت مصمم است حق مردم را در همه شئون بگیرد. این هم حق مردم استان است و ما آن را دنبال می‌کنیم. در همه نقاط مرزی کشور و نه صرفا در اینجا حق مردم کشورمان را خواهیم گرفت. آب مساله اصلی دنیای امروز است و اجازه نمی‌دهیم این حق مردم ایران از طرف هیچ کشوری ضایع شود.»
رئیس قوه مجریه با تاکید دوباره بر این نکته که مخاطبان این سخنان او، باید این اخطار را کاملا جدی بگیرند، ادامه داد: «این سخنان بنده را بسیار جدی بگیرند و بعدا گله نکنند که به ما گفته نشد یا تصور می‌کردیم می‌شود با گفتار سیاسی و گذشت ایام از این مساله گذر کرد، خیر. گذشت ایام این مساله را حل نمی‌کند. البته نماینده ما در افغانستان و استاندار سیستان و بلوچستان نیز این مساله را از طریق گفت‌وگو و دیپلماسی پیگیری می‌کنند، اما از حاکمان افغانستان می‌خواهم که این مطلب بنده را بسیار جدی بگیرند و سریعا اقدام کنند که مردم سیستان و بلوچستان به حق‌شان برسند.»
بیانیه وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران درباره حقابه هیرمند
همچنین وزارت امور خارجه بیانیه صادر شده از سوی هیات حاکمه افغانستان درباره حقابه هیرمند را متناقض و نادرست دانست و با رد آن اعلام کرد: «معاهده بین ایران و افغانستان راجع به آب رود هیرمند به‌طور صریح و بدون هیچ ابهامی، حقابه طرف ایرانی از رودخانه هیرمند را تعیین کرده است.»
بیانیه وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران درباره حقابه هیرمند که روز جمعه منتشر شد، به شرح زیر است:
در روز گذشته شاهد صدور بیانیه‌ای از سوی هیات حاکمه افغانستان بودیم. اعلامیه مورخ ۲۸ اردیبهشت۱۴۰۲ طرف افغانستانی درباره حقابه هیرمند حاوی مطالب متناقض و نادرست بود و وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران آن را قویا رد می‌کند.
معاهده بین ایران و افغانستان راجع به آب رود هیرمند مورخ ۲۲ اسفند۱۳۵۱ به‌طور صریح و بدون هیچ ابهامی، حقابه طرف ایرانی از رودخانه هیرمند را تعیین کرده است. این حقابه حقی قانونی، عینی و معین است و افغانستان متعهد است حقابه مزبور را تامین کند و بر اساس ماده ۵ معاهده اقدامی نکند که ایران از حقابه خود بعضا یا کلا محروم شود.
حاکمان افغانستان در یک سال و نیم گذشته، اگرچه بارها بر پایبندی به تعهدات خود طبق معاهده تاکید کرده‌اند، اما در عمل، تعهدات ناشی از معاهده را اجرا نکرده و در رهاسازی و تامین حقابه ایران، همکاری لازم را به عمل نیاورده و حقابه قانونی ایران را تحویل نداده‌اند.
اظهارات متعدد برای عدم تحویل حقابه قانونی جمهوری اسلامی ایران از جمله طرح موضوع خشکسالی و کم‌شدن آب در هیرمند، مستلزم بررسی‌های کارشناسی، وفق مفاد معاهده بوده و تاکنون توسط کارشناسان جمهوری اسلامی ایران راستی‌آزمایی نشده است، لذا اتخاذ چنین مواضعی، غیرحقوقی و غیرقابل قبول است.
تا زمانی که به کارشناسان جمهوری اسلامی ایران اجازه داده نشود که طبق معاهده هیرمند به‌خصوص ماده ۵ پروتکل شماره یک آن معاهده، از مسیر و بالادست هیرمند بازدید کنند، هرگونه اظهار نظر در خصوص کاهش آب هیرمند پذیرفته نیست.
جمهوری اسلامی ایران همواره بر همکاری‌های فنی و مطالعاتی از طریق کمیساران آب دو طرف تاکید کرده و خواستار بررسی دقیق وضعیت آب هیرمند و تامین حقابه طرف ایرانی وفق معاهده بوده است.
تداوم آبگیری بند انحرافی کمال‌خان، انحراف مسیر طبیعی رودخانه هیرمند و بر هم زدن شرایط رودخانه، همچنین همکاری‌نکردن مقامات افغانستان در تعیین محل‌های تحویل حقابه و نصب سامانه‌های فنی مربوط به سنجش میزان آب، نقض صریح مواد ۳، ۵ و ۶ معاهده هیرمند است و نمی‌توان با صدور بیانیه‌های سیاسی، توجیهی برای آن یافت.
این در حالی است که وزارت نیرو با تأکید بر اینکه بر اساس معاهده ۱۳۵۱ هیرمند بین ایران و افغانستان در خصوص رودخانه هیرمند، کشور افغانستان متعهد به تحویل بهنگام حقابه ایران است، تاکید دارد: «آنها مکلفند در تحقق این امر هرگونه مانع سیاسی و فنی ایجاد شده را رفع کنند و حقابه مردم را در مرز دو کشور به ایران تحویل دهند.»
این موضوع واکنش وزیر نیرو را هم در پی داشته و در کنار بیانیه صادره، علی اکبر محرابیان توضیح داده که اگر معاهده هیرمند فی‌مابین ایران و افغانستان به‌طور دقیق بررسی شود، مشخص خواهد شد تنها عامل تأثیرگذار روی تعیین حقابه میزان نزولات جوی و جریان آب ورودی از بالادست سد کجکی است و تنها این متغیر بر تعیین سهم ایران از حقابه سالانه اثرگذار است.
محرابیان با اشاره به رهاسازی آب از سد کجکی تا سد انحرافی کمال‌خان گفت: «بر اساس مستندات موجود و مورد استناد جهانی، طالبان در فصول مختلف اخیر رهاسازی آب از سد کجکی به سمت سد انحرافی کمال‌خان را انجام داده و از سد کمال‌خان هم آب را به ولایت نیمروز رسانده است. بر این اساس، اگر برخلاف معاهده، مانع جدیدی در این مسیر ایجاد نشده باشد، مساله فنی در رسیدن آب وجود ندارد.»
او توضیح داد: «مضافاً اینکه تنها عامل اثرگذار بر حقابه مساله نزولات جوی است و سایر مسائل حاشیه‌ای طرح‌شده ارتباطی با وصول حقابه ندارد؛ کما اینکه سابقه دارد که در سال‌های اخیر در فصل بهار رهاسازی آب از سد کجکی برای رساندن آب هیرمند به ولایات هلمند و نیمروز واقع در افغانستان انجام شده و این عذر که آب از کجکی به مرز ایران نمی‌رسد نه از نظر حقوقی و نه از نظر تجربیات مشابه در سال‌های اخیر پذیرفته نیست.»
تنش آبی و ورود حاکمیت به آن
فدا حسین مالکی نماینده مردم سیستان و بلوچستان نیز به شهروند می گوید: وظیفه ذاتی وزارتخانه‌های خارجه و نیروست که مساله حقابه ایران را با جدیت و تا حصول نتیجه عملی پیگیری کنند. در غیر این‌صورت، در 3 ماه آینده علاوه بر مرکز استان سیستان و بلوچستان، در شهرستان‌های این استان هم با تنش جدی آب آشامیدنی مواجه خواهیم شد.
معمولا کلیه معاهدات بین‌المللی درباره آب باید حاکمیتی حل و فصل شود. این در حالی است که پیش از این و در گذشته، این مساله به صورت بخشی و منطقه‌ای مطرح و بررسی می‌شد. اینک مساله دریاچه هیرمند و حقابه مردم در این استان به موضوع بسیار مهمی تبدیل شده؛ آنچه سال‌های سال است مردم را در این منطقه با مشکل رو به رو کرده که این روزها به اوج خود رسیده است.
ضمن تشکر از رئیس‌جمهوری بابت دستور اخیر به وزرای نیرو و امور خارجه برای پیگیری حقابه ایران، باید به این نکته توجه کرد که دستور ایشان و ورود به این موضوع نشان می‌دهد که نظام مصمم است در دایره حاکمیتی این مشکل را دنبال کند.
فارغ از اینکه وزارت نیرو یا وزارت امور خارجه که مسئول پیگیری این ماجرا بوده‌اند تا چه میزان موفق به بازگرداندن حقابه هیرمند شده‌اند، در حال حاضر ورود رئیس‌جمهوری به این ماجرا نشان‌دهنده این است که نظام به صورت ویژه به سرنوشت مردم در این منطقه حساس است و در واقع خواسته مردم نیز همین است.
نکته مهم این است که مذاکرات در سطح مسئولان با حاکمان طالبان صورت گیرد تا شاید بتوان شرایط را از حالت بحران خارج کرد.
می ادامه می دهد: در سنوات گذشته پروتکلی بین دولت ایران و افغانستان امضا شده تا حقابه ایران از مبدأ کشور افغانستان جاری شود، اما متاسفانه این پروتکل از سوی طرف افغانستانی نه در آن دوره و نه پس از قدرت گرفتن طالبان اجرایی نشده است.
بعد از اینکه طالبان در افغانستان قدرت گرفتند، روند انحراف مسیر آب به سمت ایران نیز به شکل جدی‌تری دنبال شد و جریان آبی که به سمت کشورمان سرازیر بود، به «گود زره» هدایت می‌شود که هیچ‌گونه استفاده‌ای هم از آب این گود نمی‌شود. بنابراین مسئولان کشورمان باید در سطح کلان با استفاده از ظرفیت ریش‌سفیدان محلی، مشکل حقابه ایران و شهرستان‌های سیستان را مرتفع کنند .