1404؛ پایان کابوس تشنگی
گزارش «شهروند» از دو دهه خشکسالی در سیستانوبلوچستان و تمرکز دولت سیزدهم بر تکمیل طرح های متعدد آبرسانی در این استان پهناور
«سومین سالی است که سیستان و بلوچستان هیچ آوردهای از رودخانه هیرمند نداشته. تامین آب رودخانه و تالاب وابسته به افغانستان است که طبق عهدنامه سال 1351 باید سالانه 820میلیون مترمکعب حقابه میداده، البته در شرایط نرمال.» طبق اعلام مدیرکل دفتر مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان به «شهروند»، سومین سالی است که این حقابه از طرف افغانستان تامین نمیشود: «با افتتاح بند انحرافی سد کمالخان، عملا سیلابهای فصلی هم به سمت ایران نمیآید. آب این سیلابها ابتدا وارد رودخانه میشد و بعد به چاهنیمهها میرسید.» به گفته «مجید محبی»، چهار چاهنیمه با سطح بالا داریم که تبخیرشان هم بالاست: «اقدامات خوبی در سالهای گذشته صورت گرفته، اما با توجه به اینکه چاهنیمهها هیچ آوردهای نداشتهاند، شرایط مساعدی ندارند. هرچند اقلیم منطقه هم شرایط را سخت کرده است.» «محبی» با اشاره به اینکه خسارتهای فصلی هنوز تخمین زده نشده است، میگوید: «از کشاورزی گرفته تا کسبوکارها بر اثر خشکسالی آسیب دیدهاند. حتی در زمینه مسائل زیربنایی و تامین آب مورد نیاز خسارت و هزینههایی تحمیل شده است.»
لیلا مهداد- بیش از دو دهه از سلطه خشکسالی بر سیستان و بلوچستان میگذرد. سیستان و بلوچستان یعنی 180هزار و 726 کیلومتر مربع از خاک وطن که درگیر تبعات تغییرات اقلیمی است و تازیانههای خشکسالی بر جانش نشسته. سیستان و بلوچستان بیشترین میزان تبخیر سالانه در کشور را به خود اختصاص داده و بارندگی اندک و پراکندگی نامناسب زمانی و مکانی بارشها هم از دیگر ویژگیهای اقلیمی این پهنه ایرانزمین است. هرچند بیشترین دامنه تغییرات دما در شبانهروز و وزش بادهای موسمی و فصلی با شدت و تداوم بالا هم از دیگر شرایط این استان پهناور است. اقلیمی که از کمآبی زخم بر تن دارد و زانوی غم تخریب زیرساختهای بخش کشاورزیاش را زیر سایه بیآبی بغل گرفته.
آسمان سیستان و بلوچستان سالهاست خساست پیشه کرده تا «هامون»، تالاب بینالمللی جاخوش کرده در شمال استان، تن به خشکسالی بدهد. تالابی که روزگاری مأمن 190 گونه پرنده بومی و مهاجر بود. تخریب 175هزار هکتار نیزار حاشیه «هامون» یعنی از بین رفتن منبع غذایی گلههای گاو. به خاک نشستن «هامون» هم یعنی نابودی ماهیان، افزایش آلودگی هوا و گردوغباری که نفس را در سینه شهروندان حبس میکند. «جازموریان» هم در جنوب غرب استان تسلیم بیآبی شده، هرچند بیمهری همسایه، «هیرمند» را هم بیآب گذاشته تا قایقهای صیادی در خاک فرو بروند و رویای آب ببینند. گلههای گوسفند و زمینهای کشاورزی هم قربانی این بیآبیاند تا مردان شرمنده اهل خانه باشند. آسمان که نبارید و تبخیر بالا گرفت، خبر از افت آبهای زیرزمینی و خشک شدن قناتها هم رسید.
از کشاورزی گرفته تا کسبوکارها بر اثر خشکسالی آسیب دیدهاند. حتی در زمینه مسائل زیربنایی و تامین آب مورد نیاز خسارت و هزینههایی تحمیل شده است
کمالخان بلای جان چاهنیمهها
«سومین سالی است که سیستان و بلوچستان هیچ آوردهای از رودخانه هیرمند نداشته. تامین آب رودخانه و تالاب وابسته به افغانستان است که طبق عهدنامه سال 1351 باید سالانه 820میلیون مترمکعب حقابه میداده، البته در شرایط نرمال.» طبق اعلام مدیر کل دفتر مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان به «شهروند»، سومین سالی است که این حقابه از طرف افغانستان تامین نمیشود: «با افتتاح بند انحرافی سد کمالخان، عملا سیلابهای فصلی هم به سمت ایران نمیآید. آب این سیلابها ابتدا وارد رودخانه و بعد به چاهنیمهها میرسید.» به گفته «مجید محبی»، چهار چاهنیمه با سطح بالا داریم که تبخیرشان هم بالاست: «اقدامات خوبی در سالهای گذشته صورت گرفته، اما با توجه به اینکه چاهنیمهها هیچ آوردهای نداشتهاند، شرایط مساعدی ندارند. هرچند اقلیم منطقه هم به صورتی است که شرایط را سخت کرده است.» «محبی» با اشاره به اینکه خسارتهای فصلی هنوز تخمین زده نشده، میگوید: «از کشاورزی گرفته تا کسبوکارها بر اثر خشکسالی آسیب دیدهاند. حتی در زمینه مسائل زیربنایی و تامین آب مورد نیاز خسارت و هزینههایی تحمیل شده است.»
طرح انتقال آب دریا تسریع شود، گره از مشکلات باز میشود
طرحهای آبوفاضلاب، حفر چاههای متعدد و طرح انتقال آب از دریای عمان همگی امید سیستان و بلوچستاناند برای رهایی از عطشی که به جانش افتاده است. به گفته مدیر کل دفتر مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان، همه این طرحها تازه شروع شدهاند. به عبارت سادهتر، زمان زیادی از شروع این طرحها نمیگذرد: «حفر چاهها بر اساس تحقیقات و بررسیها در برخی مناطق صورت گرفته است. هرچند این طرحها نیاز به برنامههای کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت دارد.» به اعتقاد «محبی»، انتقال آب از دریای عمان طرحی پایدارتر، مهمتر، اصولیتر و عقلانیتر است: «این طرح هم تازه شروع شده است. بخش کوچکی از لولهها خریداری شده و اتفاقات مثبتی افتاده است، هرچند همچنان تاکیدمان بر تسریع این طرح است.»
به گفته مدیر کل دفتر مدیریت بحران استانداری سیستانوبلوچستان، چاهنیمهها کاملا خشک نشدهاند، اما حجم آب موجود، مُرده است و به راحتی در دسترس نیست. به عبارتی، آب موجود در چاهنیمهها قابل برداشت نیست. این آب مُرده در قسمتهای عمیقتر چاهنیمهها قرار دارد و با توجه به میزان گِلولای موجود در آنها، قابلیت برداشت وجود ندارد. «محبی» ادامه میدهد: «اگر گروههای خیرین و جهادی بتوانند خدمات معیشتی و آبرسانی سیار را در این استان داشته باشند، بیشک تا به سرانجام رسیدن طرحها ،کمک شایانی به شهروندان این استان خواهد بود.»
تامین آب شرب از چاهنیمههای یک و سه انجام میشد. از سال گذشته برای تامین پایداری آب چاهنیمهها حجم آب باقیمانده در چاهنیمه چهار را به چاهنیمه سه انتقال دادیم. هرآنچه را از چاهنیمه دو باقی مانده بود هم به چاهنیمه یک انتقال دادیم تا بتوانیم آب شرب را تامین کنیم، البته تا الان آب شرب تامین شده و مشکل خاصی نداشتهایم
حجم چاهنیمهها کمتر از 7درصد مخازن
«پنج نقطه در کل استان به لحاظ تامین آب دچار مشکل است. در حوزه شمال و زاهدان، در حوزه جنوب در خاش و سراوان و همینطور دشتیاری و چابهار.» معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری سیستان و بلوچستان به «شهروند» میگوید که تامین آب منطقه از رودخانه «هیرمند» انجام میشود که از طرف افغانستان میآید. آورده «هیرمند» در چهار سازه به نام چاهنیمهها ذخیره میشود. به گفته «منصور بیجار»، این چهار چاهنیمه هر ساله با آورده هیرمند پر میشدند برای شرب و کشاورزی: «شرب سیستان که 9 شهر و 945 روستاست از هیمن چاهنیمهها تامین و بخشی هم برای زاهدان پمپاژ میشد.»
معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری سیستان و بلوچستان با اشاره به اینکه آخرینبار که چاهنیمهها کاملا آبیگری شدند اواخر سال 1398 و اوایل سال 1399 بود، میگوید: «تامین آب شرب از چاهنیمههای یک و سه انجام میشد. از سال گذشته برای تامین پایداری آب چاهنیمهها حجم آب باقیمانده در چاهنیمه چهار را به چاهنیمه سه انتقال دادیم. هرآنچه را از چاهنیمه دو باقی مانده بود هم به چاهنیمه یک انتقال دادیم تا بتوانیم آب شرب را تامین کنیم. البته تا الان آب شرب تامین شده و مشکل خاصی نداشتهایم.» «بیجار» ادامه میدهد: «حجم چاهنیمهها کاهش یافته و در حال حاضر کمتر از 7درصد مخازن است.»
حداکثر تا مهر ماه!
کاهش حجم چاهنیمهها و نبود آورده «هیرمند» شروعی بود برای طرحهای اضطراری تا مشکل آب منطقه حل شود. به گفته معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری سیستان و بلوچستان، از سال گذشته طرحهای اضطراری شروع شدند: «اولویت اصلی تامین حقابه است که با ورود رئیسجمهوری تیم ویژهای برای آن تعریف شد و پیگیریها ادامه دارد.»
«بیجار» با اشاره به اینکه برای رفع مشکل آب، نیاز به طرحهای کوتاهمدت بود تا در همین نیمه اول سال 1402 به نتیجه برسند، میگوید: «به همین منظور سراغ طرحهای اضطراری رفتیم. طرحهایی بین دشتهای زاهدان و زابل شامل حُرمک، دشت هامونِ هیرمند، دشت شیله و بندان. در این دشتها چاههایی ایجاد میشود تا در نهایت منجر به تامین آب شود.» به گفته معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری سیستان و بلوچستان، در منطقه حرمک 15حلقه چاه، در دشت هامونِ هیرمند 35 حلقه چاه و در منطقه شیله هم 15 حلقه چاه حفر شده است: «تلاش بر این است که کل کسری آب شهر زاهدان را که از چاهنیمهها تامین میشد، از این منابع تامین کنیم و مازادش هم به حوزه سیستان انتقال یابد.»
«بیجار» از چاههایی که قرار است در منطقه بندان و خود سیستان حفر شود هم خبر میدهد: «با حفر این چاهها، در مجموع آب پایداری را برای شرب در منطقه سیستان و زاهدان تامین میکنیم. البته یکسری حفاریها در زاهدان انجام میشود تا این شهر و منطقه سیستان آب پایدار داشته باشند. این طرح پیشرفت خوبی داشته است.» معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری سیستان و بلوچستان با اشاره به اینکه EC آب بالاست و نیاز به آبشیرینکن و … است، بیان میکند: «تمام تلاشمان این است تا ماه آینده آب چاههای هامونِ هیرمند و حرمک را کاملا به زاهدان تزریق کنیم. در واقع، حداکثر تا مهرماه پروژه کامل خواهد شد.»
چاههای ژرف هم پای کار آمدهاند
چاههای ژرف عمقی بیش از یکهزار و 500متر دارند. به گفته معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری سیستان و بلوچستان، سه چاه ژرف در حوزه سیستان حفر شده است: «پروژه بعدی برای تامین آب پایدار چاههای ژرف بود. سومین چاه ژرف 250متر مکعب در ثانیه شیرینسازی آب دارد که وارد شبکه شده. چاه ژرف دو هنوز شیرینسازی نشده، البته کارهای برداشت آب انجام شده است. چاه شماره اول بحثهای فنی داشته که در حال اصلاح است. چاه ژرف شماره چهار هم از هفته بعد حفاری خواهد شد. حفر چاه ژرف چهارم با موافقت معاونت علمی ریاستجمهوری و وزارت نیروست.» «بیجار» از پروژه دیگری هم در دشت «تهلاب» در مرز ایران و پاکستان خبر میدهد: «طرح در «تهلاب» هم مصوب و حفاری شروع شده. آب به دست آمده از این طرح به زاهدان خواهد رسید و در صورت برطرف شدن نیاز، مازادش به طرف سیستان هدایت خواهد شد.»
پیشرفت فیزیکی 8.5درصدی پروژه انتقال آب از دریای عمان
معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری سیستان و بلوچستان همه این پروژهها را در قالب طرحهای کوتاهمدت قرار میدهد و میگوید: «طرح میانمدت تامین آب، خط انتقال آب از دریای عمان است. کار عملیاتی این طرح شروع شده است. ایستگاه برداشت کنار آب دریا انجام شده است. خطوط انتقال لولههای دوهزار و 200 متری نیاز دارد. البته بخشی از لولهگذاریها هم انجام شده است.» «بیجار» ادامه میدهد: «پروژه انتقال آب از دریای عمان پیشرفت فیزیکی 8.5درصدی داشته. فاز اول این طرح به زاهدان میرود و در مراحل بعد تا خراسان هم آبرسانی خواهد داشت. این پروژه -که در دست بخش خصوصی است- فعلا در حال انجام است. دولت پای کار بوده و مشوقهای خوبی هم در نظر گرفته، هرچند انتظار داشتیم سریعتر از این پیش برود.»
اجرایی شدن پروژه انتقال آب از دریای عمان یعنی خبر خوش برای سیستان و بلوچستان، چون طبق پیشبینیها، 180میلیون مترمکعب از آب شیرین شده سهم سیستان و بلوچستان خواهد شد. معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری سیستان و بلوچستان با اشاره به این موضوع ادامه میدهد: «این میزان برای مرحله اول است. 30میلیون مترمکعب هم به چابهار تا زاهدان و شهرهایی که کسری آب دارند، اختصاص مییابد. 100میلیون مترمکعب هم برای زاهدان و حوزه سیستان خواهد بود. با توجه به قولهایی که داده شده و تلاشهایی که صورت میگیرد تا قبل از اتمام سال 1404 این پروژه به زاهدان میرسد.»
وضعیت فراخشک و فقر منابع آبی در این استان ایجاب میکرد به منظور تأمین آب پایدار و جبران بخشی از کمبود آب شرب، طرح انتقال آب از دریای عمان به سیستان و بلوچستان عملیاتی شود که این ظرفیت منحصر به فرد در دولت سیزدهم تصویب و عملیات اجرایی آن آغاز شد
شبکه آب شرب 224 روستا وارد مدار بهرهبرداری شده است
با روی کار آمدن دولت سیزدهم، گامهای بزرگی برای پایاندادن به تنش آبی سیستان و بلوچستان برداشته شد، به نحوی که در همین مدت کوتاه 123 هزار نفر از مردم این استان پهناور از طرحهای آبرسانی بهرهمند شدهاند. به گفته مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان سیستان و بلوچستان، اعتبارات خاصی برای تسریع در اجرای طرحهای رفع تنش آبی و توسعه آبرسانی در سطح این استان پهناور در قالب طرحهای اضطراری، کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت در نظر گرفته شده، بهگونهای که اجرای این طرحها با رویکرد استفاده توأمان از آبهای سطحی، شیرینسازی آب دریا و منابع آبی داخل حوزهای دنبال میشود: «وضعیت فراخشک و فقر منابع آبی در این استان ایجاب میکرد به منظور تأمین آب پایدار و جبران بخشی از کمبود آب شرب، طرح انتقال آب از دریای عمان به سیستان و بلوچستان عملیاتی شود که این ظرفیت منحصر به فرد در دولت سیزدهم تصویب و عملیات اجرایی آن آغاز شد.»
«علیرضا قاسمی» ادامه میدهد: «طرح جهاد آبرسانی از سال گذشته به همت دولت سیزدهم کلید خورد و 25درصد روستاهایی را که قرار است در قالب طرح جهاد آبرسانی از آب پایدار بهرهمند شوند، شامل میشود.» «قاسمی» با اشاره به اینکه پیشبینی میشود با برنامههای وزارت نیرو، طی بازه زمانی سهساله تمام روستاهای بالای 20 خانوار استان و روستاهایی که در مسیر مجتمعهای جدید قرار دارند، در قالب طرح جهاد آبرسانی از نعمت آب شرب سالم و بهداشتی بهرهمند شوند و با اجرای این طرح، شاخص آب شرب روستایی استان به 95 درصد ارتقا یابد، میگوید: «در دولت سیزدهم شبکه آب شرب 224 روستای استان از محل اعتبارات جهاد آبرسانی، ملی و استانی وارد مدار بهرهبرداری شده و با این اقدام، در حال حاضر شاخص بهرهمندی از آب شرب روستاها با رشد 2.5 درصدی از 70 به 72.5 درصد ارتقا پیدا کرده است.»
40 روستای منطقه سیستان با مشکل قطع آب مواجهاند
«با وجود مشکل در تأمین آب، انتقال و توزیع در شرایط کنونی با همه امکانات و تجهیزات موجود و از طریق زیرساختهای آبرسانی بدون هیچگونه وقفهای صورت میگیرد.» به گفته مدیرعامل آبفای سیستان و بلوچستان، با توجه به گرمای بیسابقه هوا در منطقه سیستان و افزایش برداشت آب، همچنین فرسودگی شبکههای توزیع آب، 40 روستای این منطقه با مشکل قطع آب مواجهاند که از طریق آبرسانی سیار و به صورت سقایی به نقاط دچار مشکل آب میرسانیم: «طرحهای متعدد دیگری برای ارتقای سطح بهرهمندی از آب در 945 روستای منطقه سیستان و افزایش تابآوری تأسیسات در حال انجام است.»
احداث مخازن جدید در سایت چاههای ژرف رامشار با هدف امکان برداشت آب بیشتر از چاهها، با توجه به شروع حفر چاههای ژرف جدید در دستور کار است. «قاسمی» ادامه میدهد: «استفاده از تأسیسات شهری و روستایی با هم برای رفع کاستیها و اُفت فشار آب در شبکههای توزیع روستایی از طرحهای فوری آبفا در سیستان است. با توجه به اینکه سیستم آبرسانی شهری از چاهنیمه سه آبگیری میشود، قطر خطوط انتقال زیاد است و به شهرها منتقل میشود. در نقاطی از روستاها که اُفت فشار یا کمبود آب وجود دارد، با اجرای خطوط جدید و اتصال به خطوط روستایی، آب از چاهنیمه سه به تاسیسات روستایی منتقل میشود.» به اعتقاد او، این طرح در هامون، نیمروز و زابل و حتی در بعضی مواقع از زهک به سمت هیرمند انجام میشود تا کمبود آب به حداقل ممکن برسد.
قدم بزرگ وزارت نیرو برای جبران حق آبه هیرمند در کوتاه مدت
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب سیستان و بلوچستان از حفر 115حلقه چاه در دشتهای دارای پتانسیل آبی به منظور جبران کوتاهمدت حقآبه ایران از هیرمند توسط وزارت نیرو خبر داد. به گفته «علیرضا قاسمی» با توجه به بدعهدی کشور افغانستان درخصوص تحویل حقآبه هیرمند، برنامهریزی برای تأمین آب منطقه سیستان و زاهدان انجام گرفت. «قاسمی» با اشاره به اینکه طی سنوات قبل، طرحی جهت جبران کمبود آب شهر زاهدان از دشت حرمک آغاز که با توسعه این پروژه جایگزین طرح اضطراری شد و 15حلقه چاه با دبی 400لیتر بر ثانیه از این دشت وارد مدار بهرهبرداری قرار گرفت و همزمان برداشت آب از چاهنیمه کاهش پیدا کرد:«طرح دومی که اکنون در حال اجراست، حفر 35حلقه چاه با دبی 1200لیتر بر ثانیه در دشت هامونِ هیرمند و حفر ۱۵ حلقه چاه در منطقه شیله با پیشبینی 350تا 400لیتر در ثانیه است که مجموعا با چاههای حرمک دو مترمکعب در ثانیه آب تولید شود و از این میزان 50درصد برای سیستان و نیمی دیگر برای زاهدان وارد مدار شود. مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب سیستان و بلوچستان اضافه کرد: با توجه به ظرفیت خطوط انتقال موجود، امکان انتقال آب برای سیستان 1000لیتر بر ثانیه از آبخوانهای هامونِ هیرمند و شیله است. قاسمی با اشاره به آخرین وضعیت پروژههای در دست اجرا گفت: چاهها حفر شده، 49کیلومتر عملیات برقرسانی به اتمام رسیده و پیشرفت فیزیکی خطوط انتقال آب 80درصد است، پیشبینی میشود تا مردادماه آب برای شیرینسازی آماده تحویل شود:«با توجه به وسعت آبخوان تهلاب در شرق استان، تامین آب از محل این آبخوان شرقی، توسط وزارت نیرو در حال برنامهریزی است که توسط شرکت آبنیرو انجام خواهد شد. در جریان اجرای طرح اضطراری تأمین آب سیستان و زاهدان احداث دو آبشیرینکن نیز پیشبینی شده که در حال طی کردن فرآیند خرید تجهیزات است.»
با توجه به کمبود آب در شهر خاش و نبود منابع آبی پایدار و باکیفیت، عملیات اجرایی فاز اول پروژه خط انتقال آب از سد «کارواندر» به خاش با هدف تامین آب پایدار در سطح شهر خاش و روستاهای بخش مرکزی با تامین 9 کیلومتر لوله فولادی و اجرای 5 کیلومتر در حال انجام است
از نصب تانکر تا خط انتقال آب از سد کارواندر
«آبرسانی سیار در نقاط روستایی دچار اُفت شبکه، نصب تانکرهای ثابت در صورت نیاز، تعویض شیرآلات معیوب در محل حوضچههای انتقال و توزیع آب و لولهگذاری اضطراری هم از دیگر طرحهای فوری در دست اجرا در این منطقه محسوب میشود.» مدیرعامل آبفای سیستان و بلوچستان ادامه میدهد: «با توجه به کمبود آب در شهر خاش و نبود منابع آبی پایدار و باکیفیت، عملیات اجرایی فاز اول پروژه خط انتقال آب از سد «کارواندر» به خاش، با هدف تامین آب پایدار در سطح شهر خاش و روستاهای بخش مرکزی، با تامین 9 کیلومتر لوله فولادی و اجرای 5 کیلومتر خط انتقال در حال انجام است.» به گفته او، همچنین با توجه به ظرفیت محدود تامین آب شهر چابهار و به منظور جبران کمبود و تأمین آب پایدار، دو طرح شامل افزایش شیرینسازی آب به میزان 25 هزار مترمکعب و اجرای 10.5 کیلومتر خط انتقال جدید از آبشیرینکن کنارک به سمت چابهار با لوله یکهزار میلیمتر چدن داکتیل در حال اجراست.