اصفهان؛ میزبان دانشمندان آسیا برای حفظ میراث فرهنگی ناملموس

 [مرضیه موسوی – شهروندآنلاین]  هشدار تاثیر تغییرات اقلیمی بر ابعاد مختلف حیات در کره‌زمین، سال‌هاست که به صدا درآمده؛ از حیات‌وحش گرفته تا زندگی مدرن جوامع بشری این روزها متاثر از تغییرات اقلیمی است و پژوهش‌های مختلف جهانی، ایران را جزو کشورهایی معرفی کرده‌اند که بیشترین تاثیر را از تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین به خود می‌بیند. «میراث فرهنگی» ملی و جهانی ما نیز به همین نسبت در معرض تهدید و آسیب‌های مختلفی است و پدیده‌های جوی و جغرافیایی تغییر شکل داده، تاثیر مستقیمی بر این میراث دارند؛ از میراث ملموس و بناهای تاریخی گرفته تا میراث ناملموس و آنچه «ارزش‌های فرهنگی و جغرافیایی» ایران به شمار می‌رود، این روزها در مواجهه با این تغییرات هستند. «آتوسا مومنی»، رئیس مرکز میراث ناملموس تهران، به «شهروند» می‌گوید: «نحوه مواجهه مدیران میراث فرهنگی کشورها با تغییرات اقلیمی، موضوعی است که در سالیان گذشته در وزارتخانه میراث فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته است. در راستای این پژوهش‌ها و بررسی‌ها، ما در هفته آینده در شهر اصفهان میزبان نشستی با همین موضوع هستیم؛ نشست میراث فرهنگی ناملموس و تاب‌آوری در برابر تغییرات اقلیمی و تاثیرات آن در آسیای غربی و مرکزی.»

کاهش یا افزایش دما، رطوبت، بارندگی، نشست زمین، رانش زمین، سیل، زلزله و… پدیده‌های مختلفی هستند که تغییرات اقلیمی به وقوع آن دامن می‌زنند. وقوع این پدیده‌ها را در سایتی باستانی مثل تخت‌جمشید در نظر بگیرید تا میزان آسیب‌پذیربودن میراث تاریخی و فرهنگی ملموس در برابر تغییرات اقلیمی را متصور شوید. «آتوسا مومنی»، رئیس مرکز میراث ناملموس تهران، به «شهروند» می‌گوید: «تاثیر تغییرات اقلیمی بر میراث جهانی، دغدغه بسیاری از فعالان حوزه میراث فرهنگی و گردشگری در سراسر جهان است. این تاثیر در میراث ملموس و کالبدی قابل مشاهده‌تر از میراث ناملموس فرهنگی است. با این حال، باید بگویم که تغییرات اقلیمی تاثیر خود را روی میراث ناملموس هم می‌گذارد.»
تاب‌آوری جوامع محلی و انعطاف‌پذیری آنها در مواجهه با بحران تغییرات اقلیمی، یکی از کلیدی‌ترین نکاتی است که مومنی به آن اشاره می‌کند. او می‌گوید: «در نشستی که از ٢٥ تا ٢٧ مهرماه در اصفهان و به میزبانی ایران برگزار می‌شود، مهمانان ما از سایر کشورهای منطقه حضور دارند و از تجربه‌های خود در این زمینه صحبت می‌کنند. این تجربه‌ها برای ما ارزشمند است، چراکه شباهت‌های اقلیمی و جغرافیایی مشترکی با سایر کشورهای منطقه داریم و می‌توانیم از درس‌آموخته‌های یکدیگر استفاده خوبی ببریم. خروجی این نشست می‌تواند راهکارهایی باشد برای مواجهه با تغییرات اقلیمی و نحوه اجرای سیاست‌هایی که به محافظت از میراث فرهنگی و کالبدی بینجامد.»

اقلیم مشترک

ارمنستان، افغانستان، ایران، پاکستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ترکیه کشورهایی هستند که برای شرکت در این نشست دعوت شده‌اند. این نشست همچنین با حضور متخصصانی از ژاپن، اندونزی و متخصصی از یونسکو برگزار می‌شود.
مومنی می‌گوید: «کشورها همگی در بعضی از آسیب‌های نشأت‌گرفته از پدیده‌ تغییرات اقلیمی و تاثیرات آن دارای اشتراکاتی هستند، ضمن اینکه همه‌ آنها میزبان عناصری از میراث فرهنگی ناملموس به شکل دانش و کنش‌های سنتی هستند. بنابراین این کشورها پتانسیل کمک به اجتماعات محلی را برای تقویت تاب‌آوری آنان در مقابل آثار تغییرات اقلیمی و همچنین کمک به آنان برای کاهش تغییرات اقلیمی و درنهایت کمک به پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در مواجهه با تغییرات اقلیمی و اثرات آن را دارند.» مومنی درباره آسیب‌های مشترک بین کشورهای مدعو در این نشست یادآوری می‌کند: «با توجه به اینکه این کشورها اقلیم چندان متفاوتی با ما و فاصله زمانی زیادی هم ندارند، به جز سونامی در سیل، زلزله، ترک‌های زمینی و گرمایش زمین تجربیات مشترک دارند.»

راهکاری برای مقابله با کاهش اثرات منفی

«تغییرات حرارتی منجر به ذوب_یخ‌زدگی می‌شود و بافت طبیعی سنگ‌ها، آجرها و حتی ساروج را متلاشی می‌کند. تغییرات رطوبتی موجب از بین رفتن نسخه‌های خطی و پوسیده‌شدن هنر و نقاشی‌های تاریخی و باستانی می‌شود. بارش‌های سریع و تغییرات حدی هیدرولوژیک با سیل و زمین‌لغزه‌ها، آسیب‌های جدی برای نابودی جزئی یا کامل میراث باستانی را می‌تواند به همراه داشته باشد. انحلال سنگ‌های آهکی که بخش عظیمی از میراث جهانی ما را در خود جای داده، در اثر فرآیندی به نام «توسعه کارست» می‌تواند منجر به فجایع مهمی در حذف سنگ‌نبشته‌ها و حجاری‌ها شود.» این تنها بخشی از اثرات مستقیم تغییرات اقلیمی روی میراث ملموس یا کالبدی است که «کمال طاهری»، زمین‌شناس و محقق «کارست»، به آن اشاره کرده است.
او درباره تاثیر تغییرات اقلیمی روی میراث ناملموس گفت: «میراث ناملموس یا آنچه در بطن فرهنگ‌ها و روش‌های معیشتی و در شکلی ناپیدا جای می‌گیرد، بیشتر دستخوش تغییر می‌شود و گاهی تغییرات اقلیمی منجر به اضمحلال این نوع میراث بشری می‌شود.»
این پژوهشگر راهکاری برای کم‌کردن اثرات منفی تغییرات اقلیمی دارد: «اولین گام برای این مهم پایش مداوم تغییرات اقلیمی و اثرات آن بر میراث فرهنگی و ثبت بازخوردهای آن است. گام بعدی می‌تواند تحلیل این اثرات در قالب پژوهش‌های اصیل و دقیق کارشناسی باشد. مرحله بعد انجام زیرساخت‌های دانش‌محور برمبنای اصول آزمایش‌شده جهانی برای تسکین مخاطرات است. استفاده از مدل‌های پیش‌بینی‌گر برای انجام محاسبات زمانی در آینده هم جزئی از این برنامه‌هاست که باید در لیست برنامه‌های اساسی بین همه ذی‌نفعان میراث جهانی و ملی و نه‌فقط وزارت میراث فرهنگی، بلکه سایر سازمان‌های تاثیرگذار قرار گیرد. بنا به ماهیت بین‌رشته‌ای اثرات اقلیمی بر میراث فرهنگی به نظر می‌رسد گام مهم برای شروع همه این فعالیت‌ها تشکیل کمیته ملی تغییر اقلیم و میراث فرهنگی است که می‌تواند در قالب یک مدیریت با اختیارات اجرایی و اعتباری مناسب در وزارت میراث فرهنگی تاسیس و همه سازمان‌ها و وزارت‌های مرتبط قانونا مکلف به اجرای مصوبات آن شوند. سخن آخر آنکه باید از همین امروز شروع کرد. تغییرات اقلیمی در حال وقوع است. شدت و حدت آن را ما تعیین نمی‌کنیم، اما می‌توانیم مخاطرات را بشناسیم و راه‌های علاج را دریابیم. میراث گذشتگان بخشی از منابعی است که باید برای نسل‌های بعدی نیز محافظت شود.»

تغییرات اقلیمی و کشف‌های تازه

تغییرات اقلیمی پیامدهای مختلفی برای میراث تاریخی در سراسر جهان داشته؛ از تخریب و فرسایش بناهای ارزشمند تاریخی گرفته تا کشف‌های تازه‌ای که سیلاب‌ها و آب‌شدن یخچال‌های طبیعی به جا می‌گذارند. مثلا کمتر از یک ماه پیش بود که سیل ویرانگر لیبی همزمان با آسیب‌رساندن به شهر باستانی «سیرنه»، بخش‌های جدیدی از ویرانه‌های یونانی این شهر را آشکار کرد. دانشمندان می‌گویند شدت طوفان «دانیل» که حدود یک متر بارندگی را روی تپه‌های شرق لیبی روان کرد، از اواسط قرن ١٩ در این کشور بی‌سابقه بوده است.  به گفته «عادل بوفجارا»، رئیس اداره آثار باستانی «سرینه»، سیل باعث ایجاد گل‌ولای در حمام‌های یونانی این شهر باستانی شده است و باید پاکسازی تخصصی انجام شود. مقامات هشدار داده‌اند در حالی که خسارات تاکنون بسیار کم بوده، سیل ممکن است به فرونشست منجر شده باشد که متعاقبا می‌تواند یکی از بناهای تاریخی را خراب کند. سیل علاوه بر به خطر انداختن بقایای این شهر یونانی، یک سیستم زهکشی رومی را هم از دل خاک تپه‌های باستانی نمایان کرد. آب‌شدن یخ‌های کوهستانی نروژ، یک تیر شکاری را نمایان کرد که به گفته باستان‌شناسان، بیش از ٣هزار سال قدمت دارد.  پیش از این نیز جسد تجزیه‌نشده چند ماموت مربوط به عصر یخبندان به دلیل آب‌شدن یخچال‌های طبیعی آشکار شده بود. این تنها تاثیر تغییرات اقلیمی روی مباحث مربوط به باستان‌شناسی نیست؛ تغییرات آب‌وهوایی باعث شده برخی از بناهای تاریخی و باستانی در معرض آسیب‌های جدی قرار بگیرند.در ایران نیز پایین‌آمدن سطح آب‌های زیرزمینی بر اثر خشکسالی و همچنین رانش زمین در نزدیکی میراث باستانی، مشکلاتی جدی‌ را برای این آثار پدید آورده است. یکی از جدی‌ترین این نمونه‌ها در ایران، پیداشدن ترک‌های بزرگ و عمیق روی دیوارنگاره «نقش رستم» مرودشت است.