«شهروند» در گفت‌و‌گو با مسئولان، علل نرخ بالای بی‌سوادی در ٤ استان را بررسی می‌کند
مسئله پیچیده تفاوت‌های زبانی، فقر و کمبود زیرساخت
[ مریم رضاخواه] در ۴۵سال گذشته ۱۱ میلیون نفر سواد آموخته و مدرک دریافت کرده‌اند و میزان سواد در روستاها نیز به‌طور چشمگیری افزایش یافته است، با این‌حال همچنان ۱۸میلیون بی‌سواد و کم‌سواد و ۹۰۰هزار بازمانده از تحصیل در کشور وجود دارند. این آخرین آمار از نرخ بی سوادی و کم سوادی در کشوراست که چندی پیش عبدالرضا فولادوند، رئیس سازمان نهضت سوادآموزی اعلام کرد. بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ که مرکز آمار اعلام کرده بود در گروه سنی ۱۰ تا ۴۹ ساله، ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار ایرانی خالص بی‌سواد بودند و ۴۰۰ هزار نفر هم اتباع بی‌سواد داشتیم. اما به گفته رسول جمشیدی، معاون توسعه مدیریت و پشتیبانی سازمان نهضت سواد آموزی، بیشترین میزان بی‌سوادی در گروه سنی ١٠ سال به بالا دراستان‌های سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی، کردستان و لرستان است. البته او به استان تهران هم اشاره کرده و می گوید که بیشترین آمار بی سوادی در استان تهران، مربوط به اطراف تهران و شهرستان‌های این استان است چرا که در این مناطق اتباع بسیار زیادی زندگی می‌کنند. حال این سوال مطرح می شود که چه عواملی به بی‌سوادی در این مناطق دامن زده است؟ «شهروند» علل بی‌سوادی در استان‌های سیستان و بلوچستان، آذربایجان غربی، کردستان و لرستان را در گفت و گو با مسئولان آموزش و پرورش و نهضت سواد آموزی این استان ها بررسی می کند.
مولفه‌های مختلف بازماندگی از تحصیل در سیستان و بلوچستان
استان سیستان و بلوچستان یکی از استان‌های مرزی ایران است که در جنوب شرقی کشور قرار دارد. این استان از نظر نرخ بی‌سوادی در جایگاه بالایی قرار دارد و علل مختلفی می‌تواند در این مسأله مؤثر باشد.
داود گلی، مدیر روابط عمومی آموزش و پرورش سیستان و بلوچستان، معتقد است که موضوع نرخ بی‌سوادی یک درد مزمن و تاریخی در استان سیستان و بلوچستان است. او به «شهروند» می گوید: «در بحث بی‌سوادی دو مقوله بازمانده از تحصیل و ترک تحصیل وجود دارد. برخی دانش آموزان که بازمانده از تحصیل تلقی می شوند، از ابتدای دوره تحصیل یا پایه اول ابتدایی وارد مدرسه نمی شوند. عده ای دیگر از دانش آموزان در حین تحصیل و در پایه های مختلف از چرخه تعلیم و تربیت خارج می شوند.»
گلی، دلایل بازماندگی از تحصیل و ترک تحصیل را چندین مولفه می داند: «استان سیستان و بلوچستان به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی خاص و پراکندگی جمعیت، با چالش‌های زیادی در زمینه آموزش مواجه است. بسیاری از روستاها و مناطق دورافتاده در این استان از دسترسی به مدارس مناسب برخوردار نیستند. علاوه بر این، فقر اقتصادی یکی از دلایل اصلی بی‌سوادی است. در مناطق کم‌برخوردار، والدین مجبور هستند که فرزندان خود را به جای مدرسه، به بازار کار بفرستند تا به تأمین معاش کمک کنند و وارد مشاغل کاذبی همچون قاچاق سوخت می شوند که در مرز استان وجود دارد. همچنین در برخی نواحی، دختران به دلیل نگرش‌های فرهنگی تن به ازدواج های زود هنگام می دهند و از تحصیل بازمی مانند. مقوله دیگری هم که تاثیر می گذارد، فقر فرهنگی است که می تواند سبب شود دانش آموزان به خصوص دختران از تحصیل باز بمانند یا ترک تحصیل کنند.
این در حالی است که آموزش و پرورش استان ٢٤٠٠ کلاس کمتر از ١٠ نفر و حتی ١٠ کلاس یک نفره در مناطق دور افتاده ایجاد کرده تا خانواده ها به بهانه دوری مسافت فرزندانشان را از آموزش و تعلیم و تربیت دور نکنند و عدالت آموزشی در دورافتاده ترین نقاط استان برای همه دانش آموزان به صورت یکسان ایجاد شود. همچنین سرویس های حمل و نقل رایگانی برای دانش آموزانی که مسافت دورتری برای دسترسی به این کلاس ها دارند، گذاشته شده است تا براحتی بتوانند تردد کنند.
او همچنین معتقد است که باید از طریق برنامه‌های حمایتی، کمک‌هزینه‌های تحصیلی و فراهم آوردن امکانات آموزشی رایگان، بار هزینه‌های تحصیل از دوش خانواده‌ها برداشته شود. گلی در ادامه می گوید: «برگزاری برنامه‌های فرهنگی برای آگاهی‌بخشی به خانواده‌ها، به‌ویژه در مورد اهمیت تحصیل دختران، بسیار ضروری است.»
میزان باسوادی در کردستان؛۹۷.۲۴ درصد
ارتقای میزان با سوادی جمعیت گروه سنی ۶ سال و بالاتر دراستان کردستان، ۸۶.۱۰ درصد و ارتقای میزان با سوادی جمعیت گروه سنی ۱۰ تا ۴۹ سال استان ۹۷.۲۴ درصد در سال ۱۴۰۳ است. کردستان در سال ١٤٠١، رتبه برتر کشوری در ارزیابی عملکرد سواد آموزی را کسب کرده است. همچنین رتبه استان مؤثر در اجرای فراخوان بین المللی رسا (رهیافت‌های نوین سواد آموزی در زیست بوم جدید) بدست آورده و رتبه هشتم کشوری در پوشش حجم ابلاغی دوره‌های سواد آموزی با ۹۵.۹ درصد در سال ۱۴۰۱ را کسب کرده است که نشان می دهد استان کردستان در مبحث سوادآموزی تلاش کرده است، اما چرا نام این استان در لیست اسامی ٣ استان دیگری است که نرخ بالای بی سوادی دارند؟
مناطق دورافتاده و محرومیت از تحصیل در لرستان
به گفته کارشناسان یکی از دلایل اصلی بی‌سوادی در لرستان، فقر اقتصادی و اشتغال غیررسمی است که بسیاری از کودکان را مجبور می‌کند که به جای تحصیل، وارد بازار کار شوند. همچنین ضعف زیرساخت‌های آموزشی و کمبود مدارس استاندارد در مناطق روستایی یکی دیگر از مشکلات است. به‌ویژه در مناطق دورافتاده و صعب‌العبور، بسیاری از کودکان به دلیل فاصله زیاد از مدارس از تحصیل محروم می شوند.
منصور بازگیر معاون نهضت سواد آموزی استان لرستان، به نرخ باسوادی در گروه سنی ۱۰ تا ۴۹ سال در این استان اشاره می کند و به «شهروند» می گوید:« نرخ باسوادی در استان لرستان ۹۶.۴۰ درصد است و این رقم نسبت به میانگین کشوری که عدد ٩٨ درصد را نشان می دهد، یک و نیم درصد، پایین تراست. آخرین آمارگیری در سال ۹۵ انجام شد که براساس خود اظهاری افراد آمار دهنده بود و این امکان وجود دارد که افراد آمار درستی نداده باشند.»
بازگیر در رابطه باشرایط سواد آموزی و تعداد شرکت کننده ها در کلاس های نهضت سواد آموزی می گوید: «سازمان سوادآموزی هر ساله حجم مشخصی از آموزش را برای استان‌ها تعیین می‌کند. سه دوره آموزشی شامل دوره سوادآموزی (معادل سوم ابتدایی)، دوره تحکیم (۲۰۰ ساعت) و دوره انتقال (معادل ششم ابتدایی) وجود دارد. در سال گذشته، ۱۳هزار و ٦٤٣ نفر در برنامه‌های سوادآموزی شرکت کردند و بیش از ۵۵ درصد از آن‌ها موفق به قبولی شدند. امسال نیز ١٠ هزارو ٤٠٥ نفر شناسایی شده اند که در کلاس های نهضت سواد آموزی شرکت کنند.
تلفیق سوادآموزی با مهارت‌های فنی و حرفه‌ای
معاون نهضت سواد آموزی استان لرستان، در ادامه به تلاش‌های دیگر برای تلفیق سوادآموزی با مهارت‌های فنی و حرفه‌ای اشاره می کند: «همکاری با اداره کل فنی و حرفه‌ای و کمیته امداد برای ارائه آموزش‌های رایگان و وام‌های قرض‌الحسنه به بی‌سوادان در حال انجام است. همچنین، در زندان‌های استان، هیچ بی‌سوادی وارد نمی‌شود و به محض ورود، آموزش شروع می‌شود.
اوهمچنین بر اهمیت آموزش زنان عشایر و روستاییان و فعالیت‌های دیگر مانند آموزش رایانه و مسابقات کتابخانه‌ای به عنوان بخشی از برنامه‌های نهضت سوادآموزی تاکید می کند.
در سال ۱۳۵۵ در رده سنی ۱۰ تا ۴۹ سال میانگین نرخ باسوادی در آذربایجان‌غربی ۳۷.۰۱ درصد بود که این آمار در کشور رقم ۴۸.۸ درصدی را نشان می‌داد. به این ترتیب، اختلاف نرخ باسوادی استان آذربایجان غربی با کشور حدود ۱۲ درصد بود. با سرشماری سال ۱۳۹۵ نرخ باسوادی در استان آذربایجان غربی به عدد ۹۰.۷ درصد رسید .این درحالی بود که نرخ باسوادی در همان سال در کشور عدد ۹۴.۷ درصد را نشان می داد. نرخ با سوادی این استان از سال ٥٥ که ١٢ درصد با کشور اختلاف داشت در سال ٩٥ به ٨ درصد رسید و کاهش پیدا کرد. اما همچنان به گفته معاون نهضت سواد آموزی کشور استان آذربایجان غربی یکی از استان هایی است که نرخ بی سوادی بالایی دارد.
کسب رتبه دوم در ارزیابی های سواد آموزی
سجاد قاسمی، سرپرست معاونت سوادآموزی اداره کل آموزش و پرورش آذربایجان غربی، اما نظر دیگری دارد. او به «شهروند» می گوید: « نرخ باسوادی در استان آذربایجان غربی در سال ۹۵، ۹۰.۷ درصد بوده و در حال حاضر این نرخ بالای ۹۶ درصد است که نشان‌دهنده پیشرفت ۶ درصدی نسبت به سال ۹۵ است. این در حالی است که در سال گذشته آذربایجان‌غربی با کسب میانگین عملکرد ٩٧,٥ درصد، رتبه دوم در ارزیابی‌های ملی سوادآموزی، گامی مهم در تحقق اهداف آموزش و پرورش استان برداشت. توانمندسازی نیروی انسانی، هزینه‌کرد بهینه منابع، داشتن برنامه عملیاتی منسجم و تشکیل جلسات شورای پشتیبانی سوادآموزی از جمله عوامل مؤثر در کسب این موفقیت بوده‌اند.»
او معتقد است که در سال ۹۵، آمار بر اساس خوداظهاری افراد جمع‌آوری شده و در مناطق محروم ممکن است به دلایل مختلف ، آمار واقعی را اعلام نکرده باشند.
قاسمی همچنین می‌گوید که بیش از ٢ هزار آموزش‌دهنده فعال در استان وجود دارد و هدف آن‌ها شناسایی و پوشش حداکثری بی‌سوادان است. با توجه به نرخ بالای باسوادی، شناسایی افراد بی‌سواد در حال حاضر دشوار شده است.
سرپرست معاونت سوادآموزی اداره کل آموزش و پرورش آذربایجان غربی، آمار دقیقی از بازماندگان از تحصیل ندارد اما دلایل مختلفی را به عنوان بازماندگی از تحصیل و ترک تحصیل در دانش آموزان عنوان می کند: «فوت، مهاجرت و مسائل خانوادگی می‌تواند بر ترک تحصیل و بازماندگی از تحصیل در استان اثرگذار باشد.»
نگرش‌های سنتی در کردستان
گلبهار خسروی، معاون توسعه سازمان نهضت سوادآموزی کردستان نیز در رابطه با علل نرخ بالای بی سوادی در این استان به «شهروند» می گوید: «کردستان یک استان مرزی با تاریخ و فرهنگ غنی است، اما مشکلاتی نظیر فقر و کمبود فرصت‌های شغلی، باعث شده‌اند که کودکان نتوانند به مدارس دسترسی داشته باشند. یکی دیگر از دلایل مهم، نگرش‌های سنتی در مورد نقش زنان و دختران در جامعه است. در برخی خانواده‌ها، به‌ویژه در مناطق روستایی، آموزش دختران به‌ویژه در مقاطع بالاتر از ابتدایی، در اولویت قرار نمی‌گیرد و بسیاری از دختران به دلیل همین نگرش‌ها از تحصیل بازمی‌مانند.
«آخرین آمار بی‌سوادی در استان کردستان، مربوط به سال ۱۳۹۵است که به صورت خوداظهاری گرفته شده بود. آمار بی سوادی در سال ٩٥ در استان کردستان، ۸۶ هزار نفر بود که اکنون به ۲۸ هزار و ٨٠٠ نفر کاهش یافته است. این کاهش به دلیل برگزاری کلاس‌های آموزشی و اقدامات سازمان نهضت سوادآموزی بوده است. با این حال، مشکلاتی نظیر پراکندگی روستاها، محرومیت، و تعصبات فرهنگی مانع از تحصیل برخی افراد می‌شود. همچنین، در استان کردستان، برای تشکیل کلاس‌های سوادآموزی، نیاز به حداقل ۱۳ نفر سوادآموز وجود دارد که به دلیل پراکندگی و مشکلات اجتماعی، یافتن این تعداد دشوار است.»
گلبهار خسروی، در رابطه با چگونگی محاسبه آمار بی‌سوادی پس از اینکه از آخرین سرشماری ٨ سال می گذرد، می گوید: «آخرین آمار نرخ بی سوادی مربوط به سال ٩٥ است و تاکید می کنم این آمار براساس خوداظهاری شهروندان بود و شاید برخی از افراد اطلاعات درستی نداده باشند و به همین خاطر آمار مرجع و دقیقی وجود ندارد. در حال حاضر نیز برای آمار و تعداد
بی سوادان، دانش آموزانی که ترک تحصیل می کنند یا از چرخه تحصیل باز می مانند از تعداد کل دانش آموزانی که مشغول به تحصیل هستند کسر می کنند و با تعداد سوادآموزان آموزش دیده جمع می شود تا تعداد بی سوادان به دست آید. البته پوشش تحصیلی در دوره ابتدایی در استان کردستان بالای ۹۹ درصد است. همچنین، در سال گذشته حدود ۱۰ هزار نفر در کلاس‌های نهضت سوادآموزی شرکت کردند.
او مشکلات اقتصادی واجتماعی را نیز بر روند سوادآموزی تأثیر گذار می داند: «برخی از سوادآموزان به دلیل نیازهای معیشتی از تحصیل بازمی‌مانند. در حال حاضر، یک هزار و ٣٠ آموزش‌دهنده فعال در استان کردستان مشغول به کار هستند و کلاس‌های سوادآموزی در حال برگزاری است.»
معاون توسعه سازمان نهضت سوادآموزی، همچنین توضیحاتی درباره تغییرات در شیوه‌نامه پرداخت حقوق آموزش‌دهندگان ارائه داد:«بر اساس شیوه‌نامه جدید، آموزش‌دهندگانی که کلاس‌های سوادآموزی دایر می‌کنند، ماهانه حقوق دریافت می‌کنند و این حقوق بر اساس مدرک تحصیلی آن‌ها تعیین می‌شود، نه بر اساس تعداد قبولی‌ها. در حالی که تا سال گذشته حقوق آموزش دهنده ها براساس تعداد قبولی سوادآموزان بود. این تغییر بهبود قابل توجهی نسبت به سال گذشته است.»
راهکارهایی برای بهبود وضعیت سواد آموزی
خسروی تاکید می کند که برای بهبود وضعیت سوادآموزی، نیاز به راهکارهای عملی و مؤثر وجود دارد و سازمان در حال برنامه‌ریزی برای تسهیل تشکیل کلاس‌ها و بهبود شرایط آموزش است. «باید برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی برای تغییر نگرش‌ها در خصوص آموزش دختران اجرا شود. راه‌اندازی کلاس‌های آموزشی ویژه برای گروه‌های اقلیتی که زبان فارسی را به‌طور کامل نمی‌دانند نیز می‌تواند موثر باشد. در این میان، مشارکت جوامع محلی و سازمان‌های غیردولتی نیز می‌تواند نقش مؤثری در ارتقای آگاهی و جلب حمایت‌های مردمی ایفا کند.»