جاسوسی که از انگلیس آمد!

پولاد امین، شهروندآنلاین: جان لوکاره درگذشت. این شناخته‌شده‌ترین و حتی به روایاتی بزرگ‌ترین راوی جهان تیره و غم‌بار جاسوسان در زمان مرگ ۸۹ سال داشت. لوکاره را بیشتر منابع به عنوان نویسنده رمان‌های جاسوسی می‌دانند که خود زمانی جاسوس بوده است.

میراث لوکاره

از جان لوکاره رمان‌های درخشانی بر جای مانده که در آن میان آثاری مانند «آوای مرگ»، «دار و دسته اسمایلی»، «بندزن، جامه‌دوز، سرباز، جاسوس» و «تلفن به مرد مرده» به زبان فارسی ترجمه شده‌اند. «جاسوسی که از سردسیر آمد»، «نگهبان شب»، «دخترک طبال» و «بندزن، جامه‌دوز، سرباز، جاسوس» هم شماری از شناخته‌شده‌ترین فیلم‌هایی هستند که براساس آثار لوکاره جلوی دوربین رفته‌اند. کارگردانانی چون جورج روی هیل، مارتین ریت و سوزان بیور براساس رمان‌های جان لوکاره فیلم ساخته‌اند.
نقش و تأثیر جان لوکاره در ادبیات معاصر بریتانیا چنان بود که مدیر کارهای ادبی این نویسنده در بیانیه‌ای مرگ او را «دردی بزرگ برای ادبیات انگلیس» خوانده که «شخصیت بزرگی را از دست داده‌». به باور این منتقد ادبی «کتابخوان‌ها و تمام کسانی که به وضعیت انسان‌ها علاقه‌مند هستند، فقدان جان لوکاره را احساس خواهند کرد.»

خانواده جان لوکاره اما فقدان این نویسنده را بیشتر به عنوان نوعی زخم درونی ارزیابی کرده‌اند. در بیانیه‌ای که خانواده جان لوکاره منتشر کرده، «همسرش جین -که نزدیک به 50 سال با جان زندگی کرده- و چهار پسرش» بزرگ‌ترین میراث و یادگاری‌های آقای نویسنده عنوان شده‌اند.

جاسوسی از انگلیس

جان لوکاره که با نام اصلی دیوید کورنول در انگلستان به دنیا آمده بود، در اوایل جنگ سرد بعد از فارغ‌التحصیل شدن از دانشگاه آکسفورد به استخدام سرویس جاسوسی بریتانیا درآمد.
لوکاره بعدتر، یعنی در سال ۱۹۶۱، که هنوز در بخش اطلاعاتی وزارت امور خارجه انگلیس فعالیت می‌کرد، نخستین رمانش را منتشر کرد که در ایران به نام «تلفن به مرد مرده» شناخته می‌شود. انتشار سومین رمان جاسوسی لوکاره که تنها دو سال بعد از انتشار «تلفن به مرد مرده» به بازار آمد، او را چنان مشهور و موفق کرد که تصمیم گرفت کار اطلاعاتی در وزارت امور خارجه را رها کرده و فقط از راه نویسندگی روزگار بگذراند. تلفن برای مرد مرده، قتل بی‌عیب و نقص، جنگ آینه‌ها، شهرکی در آلمان، عاشق ساده و احساساتی، دانش‌آموز شریف، دخترک طبال، جاسوس نمونه، خانه روسیه، زائر مخفی، مدیر شب، بازی ما، خیاط پاناما، باغبان همیشگی، دوستان مطلق، آهنگ مأموریت، مرد تحت تعقیب، خائنانگی ما، حقیقت ظریف، میراث جاسوسان و مأمور در زمین می‌دود شماری از رمان‌های جان لوکاره هستند.

نویسنده جاسوس یا جاسوس نویسنده؟!

بسیاری از منتقدان جان لوکاره را به عنوان «نویسنده‌ای که جاسوس بود» می‌شناسند. در این بین بسیاری دیگر هم او را «جاسوسی که نویسنده شد» معرفی می‌کنند. اما تاریخ کدام تعریف را به خاطر خواهد سپرد؟

در این زمینه بهتر است به انتخاب و باور خود جان لوکاره احترام بگذاریم که اصرار داشت خودش را نویسنده‌ای معرفی کند که زمانی جاسوس بوده است. پنداری که با توجه به سابقه کاری او هم درست به نظر می‌رسد. هر چه باشد، لوکاره بعد از چهار، پنج سال فعالیت جاسوسی، ۵۷ سال (یعنی از ۱۹۶۳ تا ۲۰۲۰) به عنوان نویسنده کار و زندگی کرد و در این بیش از نیم قرن دیگر تعلقی به دنیای حرفه‌ای جاسوسان نداشت.

میراث جاسوسی

خیابان‌های تاریک بارانی در ساعات خلوت شب، شبکه‌های فریب، جاسوسان خسته و سردرگم که شبیه قهرمانان نبودند و بسیار تصویر بدیع و خلاق دیگر یادگارهای سال‌های زندگی جان لوکاره در دنیای سرد و تیره جاسوسان هستند. سال‌هایی که لوکاره را تا پایان دوره نویسندگی‌اش تغذیه کردند و او هر از چندی از این کیسه چیزی جدید ارایه داد. چه درباره سال‌های جنگ سرد که خود تجربه کرده بود و چه درباره مسائل دیگر دنیا که جاسوسان ردپای پررنگی در مناسباتش دارند. از جمله مسأله فلسطین که لوکاره سال ۱۹۸۳ درباره‌اش نوشت و دنیای آشنایش را در آن فضا سامان داد یا سال ۲۰۰۶ که به کنگو سفر کرد و در رمانی تحت عنوان «ترانه مأموریت» به رابطه ظریف و پنهان کسب‌وکار و سیاست در کنگو پرداخت.

شاهکار او اما رمانی درباره ذهنیت‌های یک جاسوس بود که آشکارا از گنجینه یادگارهای سال‌های جاسوسی خود وام گرفته بود و خودش هم بارها گفت که این رمان در واقع پرتره‌ و یادهایی از پدرش بود.

از گوشت و پوست انسان

منتقدان مهم‌ترین ویژگی رمان‌های جان لوکاره را شخصیت‌های اصلی این رمان‌ها می‌دانند که گوشت و پوست دارند، آدم‌اند و از شکوه و جذبه شخصیت‌هایی مانند «جیمز باند» بی‌بهره نشان می‌دهند. جاسوسانی واقعی که مثل هر آدم واقعی دیگری اشتباه می‌کنند، خیر مطلق نیستند و با حضور خاکستری خود فضا و روابطی باورپذیر را سامان می‌دهند و حتی از کمبودهای خود و سیستم‌شان هم آگاهی دارند. شخصیت‌هایی مانند «جورج اسمایلی» را که در چند کتاب لوکاره حضور دارد، همین ویژگی‌ها ماندگار کرده‌اند.