هرچه هست، صیانت نیست!
بررسی طرح صیانت از حقوق کاربران فضای مجازی در گفت‌وگوی «شهروندآنلاین» با کارشناسان
جامعه ما در شرایط کنونی در پیک پنجم همه‌گیری، تورم روزافزون، اخبار خشکسالی و رنج محرومیت‌های استان‌های جنوبی، با فشارهای روانی و اجتماعی نسبتا زیادی مواجه است، آیا مجلس شورای اسلامی موضوعات مهم‌تری برای صیانت ندارند؟ طرح موسوم به «صیانت از کاربران فضای مجازی» که از فعالان فضای مجازی با هر گرایش سیاسی تا عموم مردم جامعه به صراحت با آن مخالف هستند، به اعتقاد کارشناسان در واقع سرمایه‌های اجتماعی و ارتباطی را نابود کرده و کشور را از مسیر توسعه دور می‌کند و البته درنهایت به اهداف نسنجیده‌اش نخواهد رسید.
«چه اتفاقی قرار است برای اینترنت بیفتد؟»، «می‌خواهند همه اپلیکیشن‌ها را تعطیل کنند؟» «از این به بعد استفاده از فیلترشکن جرم محسوب می‌شود؟» «واتس‌آپ هم مثل تلگرام فیلتر می‌شود یا کلا مسدود؟» این چه جور صیانت کردن از مردم است؟» کسانی که در کرونا مغازه‌شان را بستند و روی فروش اینترنتی تمرکز کردند، چه کار باید بکنند؟»، «این همه صفحه اینستاگرامی که خون دل خوردن تا دنبال‌کننده جمع کنند و کاروکاسبی راه بیندازند، تکلیف‌شان چیست؟ خب چه کار باید بکنند؟» «یعنی داریم می‌شیم کره‌شمالی؟» «نکنه واقعا می‌خواهند جمع کنیم برویم؟» «شرایط مهاجرت به ترکیه چیست؟» و …. هر کدام از ما در روزهای گذشته حتما این سوال‌ها و هزاران فکر نگران‌کننده و ناامیدکننده از ذهن‌مان عبور کرده است که هیچ پاسخ منطقی و قانع‌کننده‌ای برایش پیدا نکردیم. کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی قرار است درباره طرحی تصمیم بگیرد که عنوانش اشتباهی صیانت گذاشته شده است.
چند ماهی است که بلوا به پا کرده و دلشوره به جان ملت انداخته؛ طرحی به نام «صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی و ساماندهی پیام‌رسان‌های خارجی» که منتقدان آن را طرح «مسدودسازی پیام‌رسان‌های خارجی» می‌نامند. طرحی که نهایتا بعد از سروصداهای زیاد، نمایندگان مجلس روز چهارشنبه ۶ مرداد ماه با 121 رأی موافق با استناد به اصل ۸۵، به یک کمیسیون داخلی مجلس (کمیسیون فرهنگی) اجازه دادند آن را بررسی و «برای اجرای آزمایشی» تصویب کنند.
«صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی و ساماندهی پیام‌رسان‌های خارجی» در صورت تصویب و تأیید شورای نگهبان به عنوان یک قانون اجرا خواهد شد.
در هفته‌های گذشته که جزئیات این طرح در رسانه‌ها، گزارش‌های تحلیلی و پست‌های انتقادی کاربران فضای مجازی مطرح شد، مردم، فعالان فضای مجازی و به ویژه شاغلان کسب‌وکارهای اینترنتی از هر راهی استفاده کردند تا صدای اعتراض خود را به بهارستانی‌ها برسانند؛ تا در شرایط وخیم اقتصادی که کرونا، تورم و گرانی‌ها به اندازه کافی عرصه را برای بسیاری از اقشار جامعه تنگ کرده، نمایندگان ملت با تصویب این طرح زندگی را از آنچه بود برایشان سخت‌تر نکنند.
حتی کارزاری برای امضا جمع کردن جهت عدم تصویب این طرح راه انداختند، مسئولانی مثل محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات هم نسبت به مطرح‌شدن آن در مجلس واکنش نشان داد. با این همه طی دو روز گذشته، شیرینی یک عید به کام مردم به ویژه جوانان که کاربران اصلی فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی هستند، تلخ شد.
«صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی و ساماندهی پیام‌رسان‌های خارجی» در صورت تصویب و تأیید شورای نگهبان به عنوان یک قانون اجرا خواهد شد.
معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات هم در توییتی به این طرح واکنش نشان داده و گفته طرح موسوم به صیانت که از استارت‌آپ‌ها و فعالان فضای مجازی با هر گرایش سیاسی تا عموم مردم جامعه به صراحت با آن مخالف هستند، در واقع سرمایه اجتماعی را نابود می‌کند و درنهایت به اهداف نسنجیده‌اش نخواهد رسید. در باره این موضوع با دو نفر از کارشناسان گفتگو کرده ایم.
مصطفی تبریزی، روانشناس:
این اسمش صیانت نیست
«اگر واقعا هدف، صیانت از کاربران است، منطق می‌گوید از خود کاربران رأی‌گیری کنند و از میلیون‌ها کاربر بپرسند که آیا موافق چنین طرحی هستید؟ مصطفی تبریزی، روانشناس اجتماعی با مطرح‌کردن این سوال درباره ماهیت طرح به «شهروندآنلاین» می‌گوید: «قطعا جواب همه منفی است، چون واقعیت این طرح صیانت از کاربرها نیست، چراکه کاربران خودشان می‌توانند برای خودشان تصمیم بگیرند. اگر قرار است بهسازی و ساختارمندی صورت بگیرد، باید بدانند کاربران چه می‌خواهند.»
این روانشناس اجتماعی تأکید می‌کند: «خیلی خوب بود که به جای صیانت، نمایندگان مردم صادقانه کلمه محدودکردن را به کار می‌بردند. صیانت از حقوق افراد زمانی که مردم در استفاده از ابزارهای ارتباطی به‌روز به قیم نیاز ندارند، چه مفهومی دارد؟»
وقتی اینترنت جهانی محدود می‌شود، به منزله این است که مردم امکان خبردار شدن از اخبار کشور و دنیا را نداشته باشند؛ تبریزی با اشاره به این نکته می‌گوید: «معمولا سیستم‌هایی این کار را می‌کنند که مردمی نیستند، اگر سیستمی مردمی باشد چرا مردم نباید در جریان اطلاعات قرار بگیرند؟»
همین که عده بسیار زیادی حس می‌کنند کنترل می‌شوند یا میزان آزادی آنها بسیار محدود می‌شود، با واکنش‌های منفی از بدنه جامعه همراه است. تبریزی معتقد است: «این واکنش همیشه اعتراض و هیاهو نیست. یک سکوت تلخ هم واکنش است؛ بی‌تفاوتی و ناامیدی نسبت به کشور و سرنوشت آن هم واکنشی است که نشان می‌دهد هیچ احساس رضایتی وجود ندارد.»
اصلی‌ترین استدلال طراحان اصلی ایده و موافقان طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی که تعدادشان در جلسه روز چهارشنبه مجلس 121 نفر بوده، این است که برخی از برنامه‌ها و پلتفرم‌های اطلاع‌رسانی و اخباری که به مردم می‌رسد، ممکن است مخرب و ویرانگر باشد. این یعنی سوءاستفاده از ابزارهای ارتباطی و به همین دلیل باید محدود شود. تبریزی با اشاره به این استدلال برای به نتیجه رساندن این طرح می‌گوید: «در همه موضوعات سوءاستفاده ممکن است اتفاق بیفتد و این مسائل در همه جا وجود دارد. مثلا قرآن کتاب الهی و هدایتگر انسان‌هاست. اما داعشی‌ها با استناد به همین کتاب مقدس جنایت کردند و ویرانگری. آیا راهش این است که قرآن دیگر خوانده نشود یا از دسترس مردم خارج شود؟»
او ادامه می‌دهد: «هیچ نوع استدلال منطقی که طرح را توجیه کند، وجود ندارد. صرف‌نظر از ماهیت طرح، بدون شک طبعات اجتماعی بسیار زیادی به دنبال خواهد داشت که مهم‌ترینش از دست دادن سرمایه اجتماعی است. جوانی که از ناامیدی به بن‌بست می‌رسد، به دنبال پیدا کردن راه‌های مهاجرت یا بهتر بگوییم فرار از کشور و محدودیت‌ها می‌افتد.»
جامعه ما در شرایط کنونی در پیک پنجم همه‌گیری، تورم روزافزون، اخبار خشکسالی و ناراحتی از رنج محرومیت‌های استان‌های جنوبی، با فشارهای روانی و اجتماعی نسبتا زیادی مواجه است.
مطرح شدن چنین طرحی در شرایطی که جامعه به اندازه کافی آزرده است، چه بلایی بر روان جامعه می‌آورد؟
او معتقد است: «گویی با مطرح کردن این طرح در شرایط فعلی جامعه عده‌ای می‌خواهند مدتی این مشکلات را از ذهن‌ها مکتوم کنند. اما حقیقت این است که ما وقتی این همه معضل و مشکل برای صیانت داریم چرا باید به موضوعات دیگر بپردازیم؟ صیانت از مردم محروم سیستان‌وخوزستان، صیانت از کودکان کار و زباله‌گردها و گور‌خواب‌ها و … آیا صیانت تنها منحصر به منبع اطلاعات و ابزارهای ارتباطی است که منبع کسب‌وکار و درآمد بسیاری از مردم است؟ آیا به خسارت‌ها و پیامدهای بسیار زیاد اجرای چنین طرحی فکر شده است؟ اینها همه سوال‌هایی است که بی‌پاسخ مانده است.»
اسماعیل قدیمی، استاد ارتباطات:
عقب می مانیم
«اینکه این طرح با ابعاد بسیار گسترده بدون سنجیدن همه جوانب در دستور کار مجلس قرار گرفته، تأسف‌برانگیز است.» اسماعیل قدیمی، جامعه‌شناس و استاد ارتباطات در مورد پیامدهای اجتماعی اعمال محدودیت‌های فضای مجازی در قالب این طرح به «شهروندآنلاین» می‌گوید: «از افزایش میزان مهاجرت و بیکاری گرفته تا سیر فروپاشی اجتماعی. تبعات یکی، دو تا نیست. اگر بخواهیم از منظر اقتصادی موضوع را بسنجیم، ما تا همین الان هم به دلیل نبود زیرساخت‌ها، کارآفرینی به صورت واقعی نداشته‌ایم. حالا شما فرض کنید ابزارهای ارتباطی هم محدود شود. همین رود باریک هم خشک می‌شود.»
وقتی این همه معضل و مشکل برای صیانت داریم چرا باید به موضوعات دیگر بپردازیم؟ صیانت از مردم محروم سیستان‌وخوزستان، صیانت از کودکان کار و زباله‌گردها و گور‌خواب‌ها و … آیا صیانت تنها منحصر به منبع اطلاعات و ابزارهای ارتباطی است که منبع کسب‌وکار و درآمد بسیاری از مردم است؟
کارآفرینی، خلاقیت و نوآوری و بحث‌هایی که در رقابت‌های منطقه‌ای مطرح است، به اعتقاد قدیمی همه تحت تأثیر این طرح قرار خواهند گرفت. امارات و ترکیه و دیگر کشورهای همسایه برای بهبود وضعیت اقتصاد کشورهایشان در حال رقابت هستند و در همین راستا ابزارهای ارتباطات را ارکان این پیشرفت قرار داده‌اند. قدیمی با این مقدمه می‌گوید: «در دنیای امروز بسترهای مجازی و شبکه‌های اجتماعی اساس اقتصاد محسوب می‌شوند. الان یکی از جنبه‌های موثر در توسعه اقتصادی همین بسترهای اینترنتی هستند.»
«تعبیری به عنوان اقتصاد اطلاعات در دنیا به کار می‌رود که یعنی اطلاعات در مرکز و هسته تبادلات اقتصادی قرار دارد.» این استاد ارتباطات می‌گوید: «در همین دوران همه‌گیری موسسات زیادی از ابزارهای مبتنی بر شبکه اطلاعات برای جلوگیری از خسارت‌های مالی استفاده کردند. به نظر من پیامد این طرح در حوزه اقتصادی این است که بیشترین زمینه‌های توسعه و رشد اقتصادی را از دست می‌دهیم و به بازار مصرف کالاهای چینی تبدیل می‌شویم.»
این جامعه‌شناس به جنبه‌های فرهنگی پیامدهای طرح صیانت نیز اشاره می‌کند: «در منطقه ما در تولید فیلم و سریال و محتوای تلویزیونی، ترکیه معرکه‌گردان منطقه محسوب می‌شود. سریال‌هایشان تولید و در کل منطقه پخش می‌شود. اعمال هر محدودیتی باعث می‌شود که ما آن فضا را بیشتر از گذشته از دست بدهیم. ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی بیش از گذشته در معرض آسیب قرار می‌گیرد.»
خلاقیت‌ها را به مصرف‌گرایی فرهنگی تبدیل نکنیم
قدیمی با تأکید بر اینکه ما حکومت دینی هستیم و هنجارهای ارزشی و دینی برایمان مهم است، عنوان می‌کند: «وقتی از شبکه جهانی اطلاعات دور شویم و محدودیت‌ها اعمال شود، چه ضمانتی وجود دارد که بتوانیم در منطقه تأثیرگذار باشیم. با این کار در واقع بخش عظیمی از مردم را سوق می‌دهیم به نشستن پای شبکه‌های ماهواره‌ای.»
افرادی که از شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی استفاده می‌کنند، کاربر نامیده می‌شوند. این استاد ارتباطات معتقد است: «این نقش کاربری یعنی خلاقیت و نوآوری و آفرینش هنری. ما با این طرح همه اینها را از بین می‌بریم و سوق می‌دهیم به مصرف‌گرایی فرهنگی.»
قدیمی معتقد است: «این طرح و محدودیت‌های آن در صورت اجرا باعث ایجاد یک فشار عصبی شدید در جامعه و تقویت گرایش‌های غیرمذهبی می‌شود و میل به باورهای فرهنگی خارجی و مهاجرت را در بدنه جامعه بیشتر می‌کند.»
او ادامه می‌دهد: «حتی در جنبه‌های سیاسی هم مطمئنا بدبینی و بی‌اعتمادی افزایش پیدا می‌کند. مشارکت‌های سیاسی مردم کمرنگ می‌شود. کشور ما با توجه به بحران‌های اقتصادی و فشارهای تحریمی، با این تصمیم‌ها قطعا با فشارهای خارجی بیشتری مواجه می‌شود.»
گفت‌وگوهای اجتماعی کم می‌شود
این جامعه‌شناس با تأکید بر اینکه پیامدهای اجتماعی محدودیت‌های اینترنتی بیشترین تأثیر را بر روان جامعه می‌گذارد، ادامه می‌دهد: «مردم ارتباطات‌شان کاهش پیدا می‌کند. خیلی‌ها ممکن است همین ابزارهای ارتباطی در بستر شبکه‌های اجتماعی را هم کنار بگذارند. این یعنی گفت‌وگوهای اجتماعی کمتر می‌شود و ظرفیت‌های فکری کاهش پیدا می‌کند.»
او با مطرح‌کردن این سوال که آیا زیرساخت‌های فنی قوی برای جایگزینی پلتفرم‌های ارتباطی خارجی در نظر گرفته شده است، می‌گوید: «در تجربه‌های قبل دیدیم که قدرت رقابت با آپ‌های بین‌المللی را نداریم. مهم‌تر از آن در حوزه تولید محتوا نیز بدون دسترسی به منابع خارجی نمی‌توانیم محتوای با کیفیت تولید کنیم. متأسفانه رقابت برای تولید محتوا با هر محدودیتی از دست می‌رود. ارتباطات اجتماعی جامعه کمرنگ‌تر می‌شود. در حوزه آموزش هم کاهش منابع برای تحقیقات دانشگاهی را شاهد خواهیم بود. همه اینها باعث می‌شود از توسعه اجتماعی و فرهنگی در دنیای امروز که مبتنی بر اطلاعات و ارتباطات است، عقب بمانیم.»