از کشت فراسرزمینی تا خاکورزی حفاظتی
گزارش تحلیلی «شهروند» از آمار وزارت جهاد کشاورزی از سطح، تولید و عملکرد محصولات زراعی سال۱۳۹۹-۱۴۰۰/ چطور میتوانیم به تضمین امنیت غذایی برسیم؟
امنیت غذایی یک چالش جهانی است؛ تصویر واضح و روشن دنیای امروز ، شبیه مبارزی خسته است که بیش از دو سال با یک همهگیری نفسگیر دست به یقه بوده، با گرمایش زمین مواجه است و البته با کمشدن بیسابقه منابع آب زیرزمینی و خشکسالی. به همه اینها یک جنگ پرهزینه را هم باید اضافه کرد که قیمت جهانی مواد غذایی را که از قبل نیز بهواسطه بحران همهگیری کرونا با تورم مواجه بود، به طرز چشمگیری بالاتر برد. با آغاز جنگ اوکراین و توقف صادرات این کشور، براساس «سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد» (فائو) که قیمتهای بینالمللی کالاهای غذایی در سطح جهان را رصد میکند، شاخص قیمت مواد غذایی به بالاترین حد خود از زمان شروع رکوردها در سال ۱۹۹۰ رسید.
راضیه زرگری_شهروندآنلاین؛ در حالی که تقاضای جهانی در پساکرونا، گرمای هوا، کاهش ذخایر مواد غذایی، قیمتهای بالای انرژی و تنگناهای زنجیره تامین، بازار مواد غذایی را تحت فشار قرار داده بود، حمله روسیه به اوکراین در (اسفند۱۴۰۰) حکم تیر خلاص را داشت و قیمت مواد غذایی را در سراسر جهان بهشدت افزایش داد. روسیه و اوکراین بازیگران کلیدی بازار محصولات کشاورزی در دنیا بودند و حالا گرفتار در دام جنگ. کشور ما هم از این قاعده مستثنی نیست، همه نقشآفرینان حوزه کشاورزی در سالجاری به تکاپو برای رسیدن به راههای تضمین امنیت غذایی در کشور افتادهاند.
کشت در ونزوئلا برداشت در ایران
دولت سیزدهم از ابتدای فعالیت خود تاکنون برای ارتقای بخش کشاورزی و تامین امنیت غذایی کشور اقدامات موثری از جمله پیگیری کشت فراسرزمینی، کشت قراردادی و الگوی صحیح کشت را بهطور جدی دنبال کرده، بهطوری که بخشی از این اقدامات با وجود تحریمها محقق شده است. یکی از این راهکارها توجه به کشت فراسرزمینی است. حدود يك ماه پيش و با سفر نيكلاس مادورو، رئيسجمهوري ونزوئلا به ايران سند همكاري ۲۰ساله بين دو كشور به امضا رسيد كه همكاري در حوزه كشاورزي را ميتوان يكي از مهمترين مفاد اين سند همكاري و روزنهاي براي توليدات بخش كشاورزي کشور تلقی کرد. ونزوئلا يكي از كشورهاي پرآب در دنيا محسوب ميشود كه كشت فراسرزميني در آن ميتواند ايران را به سمت تامين امنيت غذايي ببرد. این کشور قرار است يكميليون هكتار زمين در اختيار ايران قرار دهد، اين در حالي است كه اين كشور بيش از ۳۳ميليون هكتار اراضي قابل كشت با آب فراوان دارد.
استانهای خوزستان، فارس، اصفهان، خراسانرضوی، آذربایجانغربی و تهران بیشترین سهم را در وزن محصولات نهایی کشاورزی به خود اختصاص دادهاند. حضور استانهای فارس، اصفهان و خراسانرضوی در در رتبههای بالای تولید محصولات کشاورزی در حالی است که این سه استان به ترتیب رتبههای ۳، ۱۶ و ۱۱ را در بین سطح زیرکشت استانی به خود اختصاص دادهاند، یعنی تمرکز تولید در استانهایی است که هم آبوهوای خشک دارند و هم سطح زیر کشت کمتری به خود اختصاص دادهاند.
بیشترین محصول در خشکترین استانها برداشت میشود
اگر بخواهیم کلیتی از وضعیت داخلی کشور در حوزه کشت محصولات کشاورزی داشته باشیم، باید به آخرین گزارش آماری وزارت جهاد کشاورزی توجه کنیم. مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت جهاد کشاورزی اخیرا با انتشار گزارشی تحت عنوان سطح، تولید و عملکرد محصولات زراعی سال ۱۳۹۹-۱۴۰۰ جزئیاتی از وضعیت بخش کشاورزی کشور منتشر کرد. این گزارش حاوی نکتههای جالب توجه و مهمی است. استانهای فارس، اصفهان و خراسانرضوی در رتبههای بالای تولید محصولات کشاورزی قرار دارند. این در حالی است که این سه استان به ترتیب رتبههای ۳، ۱۶ و ۱۱ را در بین سطح زیرکشت استانی به خود اختصاص دادهاند، یعنی تمرکز تولید محصولات کشاورزی در استانهایی است که هم آبوهوای خشک دارند و هم سطح زیر کشت کمتری را به خود اختصاص دادهاند.
برداشت ۷درصد محصولات کشاورزی از اراضی دیم
بر اساس این گزارش که بهواسطه پژوهشهای گسترده در وزارت جهاد کشاورزی به دست آمده، در سال زراعی ۱۳۹۹-۱۴۰۰ سطح زیر کشت محصولات زراعی حدود ۱۱میلیون هکتار بوده که از این مقدار ۵۰.۴۵درصد متعلق به زمینهای دیم و ۴۹.۵۵درصد زمین آبی بوده است. این در حالی است که سهم محصول نهایی از زمینهای زیر کشت دیم تنها ۷.۳۶درصد محصولات زراعی بوده است. از ۱۱میلیون هکتار زمین زیر کشت، ۸۰.۱۸درصد به کشت غلات، ۳.۷۹درصد به کشت حبوبات، ۴.۸۶درصد به کشت محصولات صنعتی، ۲.۹۶درصد به کشت سبزیجات، ۱.۳درصد به کشت نباتات علوفهای و ۰.۴۹درصد به سایر موارد اختصاص داشته است.
کدام استانها بیشترین محصول را تولید میکنند؟
بنا بر اطلاعات این گزارش، استانهای خوزستان، فارس، اصفهان، خراسانرضوی، آذربایجانغربی و تهران بیشترین سهم را در وزن محصولات نهایی کشاورزی به خود اختصاص دادهاند. حضور استانهای فارس، اصفهان و خراسانرضوی در در رتبههای بالای تولید محصولات کشاورزی در حالی است که این سه استان به ترتیب رتبههای ۳، ۱۶ و ۱۱ را در بین سطح زیرکشت استانی به خود اختصاص دادهاند، یعنی تمرکز تولید در استانهایی است که هم آبوهوای خشک دارند و هم سطح زیر کشت کمتری به خود اختصاص دادهاند.
پیام جنگ اوکراین و روسیه برای همه کشورها چه بود؟
«بالا بودن سهم تولیدات کشاورزی در این استانها به دلیل داشتن زمینهای زراعی آبی است. این آمار کاملا درست است و هیچ شک و شبههای در آن وجود ندارد.» امین محمودی، کارشناس کشاورزی و محیطزیست در گفتوگو با «شهروند» میگوید: «در زمینه کشت محصولات کشاورزی قابلیتهای زیادی در کشور ما وجود دارد. با توجه به اینکه ما در نیمکره شمالی کرهزمین هستیم و از نظر جغرافیایی در مناطق خشک و نیمهخشک، این امکان فراهم است که محصولات زیادی از دانههای روغنی و جو و گندم تا سیبزمینی و کلزا بکاریم و برداشت کنیم.»
او معتقد است: «این محصولات را در کشت دیم میتوانیم تولید کنیم. البته باید به این نکته توجه کرد که دوسوم مردم جهان در زمینهایی که دیم است، زندگی میکنند و از طرف دیگر باید تحولات آبوهوایی و سیاسی جهانی که کشاورزی را متاثر کرده، در نظر بگیریم. شاهد هستیم که در سالهای اخیر کشورهای مختلف با تغییرات الگویی خشکسالی مواجه بودهاند و جنگ اوکراین و روسیه یک پیام کلی برای همه کشورها داشت؛ امروز ضرورت تامین امنیت غذایی و رسیدن به خودکفایی بیش از پیش احساس شده است.
استانهای خشک که قابلیت خدادادی کشاورزی دارند
این کارشناس کشاورزی با اشاره به اینکه برخی از مناطق ما مثل اصفهان، خراسانرضوی و فارس بهترین قابلیت کشاورزی را در اختیار دارند، ادامه میدهد: «برای نمونه استان فارس یکی از منابع بسیار بالقوه برای تولید محصولات کشاورزی است. این قابلیت استانی بیشتر خدادادی است و بیشتر محصولات کشاورزی مثل گندم و جو در این استان تولید میشود، به همین نسبت محصولات صیفی مثل هندوانه و طالبی که بخش زیادی از آن به قطر و عمان صادر میشود. به بیان دیگر میتوان گفت این استان یکی از قطبهای تولیدات کشاورزی کشور است.»
اهمیت بازتعریف درست محصولات کشاورزی
محمودی تاکید میکند: «وقتی صحبت از محصولات کشاورزی میشود ذهن عموم جامعه به سمت میوه و صیفیجات میرود؛ در حالی که کل محصولات کشاورزی شامل محصولات آبزیپروری و دامی هم میشود. پس باید در این آمارها ریز محصولات را به تفکیک عنوان کرد تا اعداد و ارقام روشن شود. محصولات کشاورزی صرفا هندوانه و طالبی و جو و گندم نیست، بلکه محصولات مورد استفاده در شیلات و اقلام خوراک دامی را هم شامل میشود. از سوی دیگر ما شاهد کشت پنبه و زعفران هم در استانهای خراسانجنوبی و خراسانرضوی هستیم. این رتبهبندیها باید در نظر گرفته شود.»
محمودی با اشاره به اینکه ستاد اجرایی فرمان امام(ره) اخیرا گامهای بسیار خوبی در زمینه بهترین بهرهبرداری از اراضی قابل کشت برای تولید محصولات کشاورزی برداشته است، ادامه میدهد: «به نظر میرسد ما با مشارکت نهادهای بینالمللی در موضوع خشکسالی میتوانیم امنیت غذاییمان را بیشتر تامین کنیم که البته رسیدن به این هدف با حمایت جدیتر و بیشتر مجلس و دولت امکانپذیر است تا صاحبنظران و متخصصان این حوزه مشاورههای تخصصی به کشاورزان بدهند و محصولاتی را که در خاک کاشته میشود، در فرآیندی تضمینی قرار دهند یا از قیمتگذاری دستوری روی محصولات بپرهیزند.»
چرا سهم استانهای پرآب از محصولات کشاورزی اندک است؟
در گزارش مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت جهاد کشاورزی عنوان شده که استانهای آبی کشور در حالی که بیشترین منابع آبی را دارند، سهمشان از تولید محصولات کشاورزی اندک است. بر همین اساس استان کهگیلویهوبویراحمد با داشتن آبوهوای کوهستانی و منابع آبی فراوان در رتبه آخر میزان وزنی تولید محصولات کشاورزی قرار گرفته و استانهایی نظیر اردبیل، کردستان، چهارمحالوبختیاری و گیلان نیز با وجود داشتن مزایای کشاورزی، سهم زیادی در برداشت محصول نهایی ندارند. محمودی در رابطه با این موضوع میگوید: «اینکه گفته شود چهارمحالوبختیاری که به بام ایران معروف است یا کهگیلویهوبویراحمد که کوه دنا شهرت اصلی استان است، چرا میزان وزنی محصولات کشاورزیشان اندک است؟ سوالی است که جنبههای مختلف در آن در نظر گرفته نشده وگرنه اصلا مطرح نمیشد. سادهترین نکته این است که مساحت این استانهای پرآب را با مساحت استانهای خشک مثل اصفهان، فارس و خراسان مقایسه کنیم. اگر به این مورد توجه شود همه تردیدها از بین میرود.
اقدامات موثر ستاد اجرایی فرمان امام(ره) در موضوع خاکورزی حفاظتی
همانطور که اشاره شد در گزارش اخیر مرکز فناوری اطلاعات وزارت جهاد کشاورزی مشخص شده محصولاتی که از زمینهای دیم برداشت میشود، سهم اندک 7درصدی از محصولات کشاورزی را به خود اختصاص میدهند. البته باید به این موضوع هم توجه داشت که توسعه کشتزارهای دیم روی منابع آبی تاثیر میگذارد. این اثر منفی است، زیرا کشت دیم جلوی روانآبها را میگیرد. به بیان دیگر روانآبها باید مدیریت شود تا مورد استفاده اراضی دیم قرار بگیرد.
چرایی کمبار بودن اراضی دیم را این کارشناس کشاورزی توضیح میدهد: «در کشور ما خاکورزی حفاظتی انجام نمیشود. اکثر کشاورزان عزیز کشور ما افرادی هستند که آگاهی و تخصص کمی در حوزه کشاورزی دارند، یعنی ما هنوز کشاورزی پیشرفته نداریم و کشاورزان سنتی با همان ابزار قدیمی کار میکنند. ما از زمان اصلاحات ارضی، مکانیزم کشاورزی را به سمت پیشرفت پیش نبردهایم و روستاییان به دلیل هزینهبربودن فرآیندهای نوین کشاورزی، از آن استقبال چندانی نمیکنند. خشکسالی 10 سال اخیر هم مزید بر علت شده که نتوانیم بهرهوری کافی از اراضی دیم داشته باشیم. با این همه، در سالهای اخیر ورود و توجه خوبی در حوزه خاکورزی حفاظتی شده و رفتهرفته ستاد فرمان اجرایی امام خدماتی در این زمینه انجام میدهد، در کنارش وزارت جهاد کشاورزی هم کارهایی را شروع کرده که میتوانیم بگوییم تا چند سال آینده میتوانیم شاهد اتفاقهای بهتری در حوزه کشاورزی باشیم و امنیت غذایی کشورمان را تامین کنیم.
مجلس شورای اسلامی برای توسعه کشاورزی چه تصمیمهایی گرفته؟
ذبیحالله اعظمی، سخنگوی کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی درباره اقدامات نهاد قانونگذار در زمینه امنیت غذایی و توسعه کشاورزی با توجه به شرایط آبوهوایی و تحولات جهانی تامین غذا به «شهروند» میگوید: «مهمترین کار مجلس در موضوع مهم امنیت غذایی، قانون تضمین خرید محصولات اساسی کشاورزی است که آذر ماه ۹۹ طرح ابلاغ و به دولت فرستاده شد.»
اعظمی تاکید میکند: «تصویب طرح اصلاح قانون خرید تضمینی محصولات اساسی کشاورزی در مجلس شورای اسلامی را میتوان بهعنوان تحولی بزرگ در راستای مردمسالاری تلقی کرد، چراکه بر اساس آن، از این پس نظرات ذینفعان حقیقی خرید تضمینی محصولات کشاورزی در تصمیمگیریها دخالت داده میشود و قیمت تعیینشده به نفع کشاورزان خواهد بود تا آنان برای کشت محصولات اساسی رغبت داشته باشند و دست از تولید نکشند.»
سخنگوی کمیسیون کشاورزی با تاکید بر اینکه در بخش قانونگذاری و نظارت، بخش عمدهای از وقت و انرژی برای رفع مشکلات کشاورزی در استانها صرف میشود، به جلوگیری از برداشت بیرویه آب و توسعه آبخیزداری و آبخوانداری بهعنوان راهکار عدالتمحور در کشاورزی اشاره کرد: «در فرآیند آبخیزداری و آبخوانداری هر کسی آب اضافه بردارد، باید پولش را بدهد. این روزها که سیل آمد، ثابت کرد هر جایی آبخیزداری و آبخوانداری شده، آب سیلاب بدون هدررفت وارد سفرههای زیرزمینی و ذخیره میشود.»
به گفته سخنگوی کمیسیون کشاورزی مجلس تا پیش از تصویب طرح اصلاح قانون خرید تضمینی محصولات اساسی کشاورزی در مجلس یازدهم، سالها دولت درباره خرید تضمینی محصولات کشاورزی تعیین قیمت میکرد و شورای اقتصاد هم این مصوبه را رعایت نمیکرد؛ حتی نرخ خرید تضمینی محصولات کشاورزی طی سالهای اخیر به هیچ عنوان مطابق قانون تعیین نمیشد و با نرخ تورم همخوانی نداشت. اما در مجلس یازدهم به این مسأله و مشکلات کشاورزان در زمینه خرید تضمینی محصولات اساسی کشاورزی توجه شد و نمایندگان این دوره از مجلس با انجام اصلاحات ساختاری در قانون خرید تضمینی محصولات اساسی کشاورزی، امکان تعیین قیمت واقعی برای این محصولات را فراهم کردند.»
اعظمی به طرح تقویت امنیت غذایی و رفع موانع تولیدات کشاورزی اشاره میکند: «این طرح سال گذشته در قالب 14 ماده به پیشنهاد کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیطزیست مجلس تهیه شد و پس از دو بار رفت و برگشت به صحن علنی مجلس با اکثریت آرا به تصویب رسید و رهسپار شورای نگهبان شد. در ادامه مسیر مجمع تشخیص مصلحت نظام یکسری ایراداتی که مغایر اقتصاد مقاومتی عنوانشده از طرح گرفته است که با رفع موانع و تایید نهایی، این قانون لازمالاجرا میشود.»او توضیح میدهد: «در این قانون از بازار، بیمه و تامین سوخت تراکتور تا نفوذ شرکتهای دانشبنیان و تضمین خرید و کشاورزی فراسرزمین و پرداخت غرامت کشاورزان و حتی تغییر کاربری اراضی کشاورزی دیده شده است و میتواند بیشترین تاثیرگذاری را در تقویت زنجیره تامین داشته باشد.»
تغییر الگوی کاشت و کمک به تامین امنیت غذایی
اعظمی به اقدامات مجلس و کمیسیون کشاورزی در تغییر کاربری اراضی هم اشاره میکند: «در این مورد خاص کمیسیون کشاورزی حامی کشاورزی و مخالف ویلا و باغسازی در اراضی قابل کشت است، ولی در این موضوع برای تخریب باغ و ویلا خلأ قانونی وجود دارد که ما در کمیسیون بهدنبال رفع آن هستیم.»
تغییر الگوی کاشت یکی از موارد مهم توسعه کشاورزی و کمک به امنیت غذایی است. اعظمی میگوید: «از دو دولت قبل این لایحه بارها تنظیم شده، ولی هنوز به مجلس نرسیده است. تغییر الگوی کاشت با کشاورزی قراردادی و تضمینی را در زمینه گندم و برنج آزمایش کردهایم. در این فرآیند کشاورز خیالش راحت است که هزینههای کشت و کود و سم تامین است و محصولش هم تضمین خرید دارد. این فرآیند باعث میشود در بیشتر استانهای کشور به جای سیبزمینی و پیاز که کاشتن آنها ضرر و زیان دارد و چالش آب هم گریبانگیر کشاورز میشود، گندم و دانههای روغنی بکارند، یعنی بدون دعوا و مرافعه و نیروی انتظامی کشاورزی را اقتصادی میکنیم.»
سخنگوی کمیسیون کشاورزی با تاکید بر اینکه در بخش قانونگذاری و نظارت، بخش عمدهای از وقت و انرژی برای رفع مشکلات کشاورزی در استانها صرف میشود، به جلوگیری از برداشت بیرویه آب و توسعه آبخیزداری و آبخوانداری بهعنوان راهکار عدالتمحور در کشاورزی اشاره کرد: «در فرآیند آبخیزداری و آبخوانداری هر کسی آب اضافه بردارد، باید پولش را بدهد. این روزها که سیل آمد، ثابت کرد هر جایی آبخیزداری و آبخوانداری شده، آب سیلاب بدون هدررفت وارد سفرههای زیرزمینی و ذخیره میشود.»
انتهای پیام //