سلبریتیها؛ سرگردان میان سکوت و فریاد
پاسخ به یک پرسش تکراری؛ واکنش سلبریتیها به رویدادهای سیاسی؛ درست یا نادرست؟
شهروند| در روزهای اخیر، در رسانههای رسمی کشور شاهد واکنشهای بسیاری نسبت به موضعگیریهای چهرههای شناختهشده سینما و ورزش در قبال رخدادهای اعتراضی اخیر کشور بودیم. سلبریتیهایی که در بزنگاههای مهم این سرزمین نشان دادهاند در هر جا و هر زمینهای هم کمکار باشند، برای اینکه جایگاه دشواریابشان را در دل و ذهن مردم از دست ندهند، در دنیای مجازی فرصت را برای موضعگیری و اظهار نظر از دست نمیدهند. تا جایی که میشود گفت بعد از وقوع هر واقعه اجتماعی، سیاسی و حتی فرامنطقهای، اولین کار بسیاری از مردم این است که ببینند در پیج سلبریتیهای وطنی درباره آن اتفاق چه نوشته شده است.
موضعگیری سلبریتیها؛ خوب یا بد؟
به هر حال، چهرههای شناختهشده وطنی از سوی رسانهها و افرادی خاص متهماند به اینکه پُر میگویند و زیاد واکنش نشان میدهند. اما اینکه آیا زبان نقاد سلبریتیها موجد اتفاقاتی خوب است یا بد، پرسشی است که هر کس از زاویه نگاه خود پاسخی به آن میدهد. پرسشی که البته فارغ از واکنشهای سلبریتیها، درباره کلیت فضای مجازی نیز میتواند مطرح شود. در واقع میتوان گفت که از دیدگاه فرد یا جریانی که به لزوم اعمال کنترل کامل نهادهای حاکمیتی بر جریان اطلاعات باور دارد، اظهار نظرهای سلبریتیها نیز مانند کلیت فضای مجازی میتواند محاسن و معایبی داشته باشد که البته منتقدان بیشتر روی معایب این رویکرد تاکید کرده و به عنوان مثال بر پرگویی چهرهها درباره اموری که در آن تخصص و سررشتهای ندارند، انگشت میگذارند.
دکتر احمد یحیایی در این زمینه میگوید: «جهان امروز دنیای اطلاعات خوانده میشود و مخاطب امروز فعال است و در مقابل هر پیام، تصویر و اطلاعاتی واکنشهای متفاوتي دارد. سلبریتیها نیز از این قاعده مستثنی نیستند. با این توضیح که سوپراستارها به دلیل مقبولیت اجتماعی که دارند، مسئولیت بیشتری بر دوششان است و باید بیشتر مواظب باشند؛ چون واکنشهای آنها د
ر اغلب موارد از حد یک واکنش شخصی بالاتر رفته و میتواند تاثیر مهمتری در اجتماع داشته باشد.»
مخالفان چه میگویند؟
منتقدان درباره معایب اظهار نظرهای سلبریتیها میگویند آنها که با استفاده از فضای شبکههای اجتماعی توانستهاند خودی نشان دهند و بهواسطه ارتباط بیواسطه با مردم مورد توجه بیشتری قرار گیرند؛ در ادامه، درگیر آسیبها و دشواریهای مرجعیت اجتماعی جایگاهشان شدند. راز عکسالعملهای تند روزهای اخیر در قبال موضعگیری چهرههای دنیای ورزش و هنر جز این نمیتواند باشد که این چهرهها را به بیسوادی و بیاطلاعی از موضوع صحبتشان متهم کردند. موضوعی که دکتر عباس اسدی، استاد روزنامهنگاری دانشگاه علامه با این جملات آن را تحلیل میکند: «جامعه ایران یک جامعه شفاهی است و در این نوع جوامع افراد بدون اینکه درباره موضوعات تحقیق و حقیقت آن را کشف کرده باشند، آنها را در فضاهای عمومی منتشر میکنند. در واقع در جوامعی که میزان مطالعه افراد و سطح دانش پایین باشد، افراد بهجای اینکه اطلاعات را از منابع درست کسب کنند، به حرفهای دیگران اکتفا و گاهی حتی بر همین اساس هم تاریخسازی میکنند. بدونشک این کار باعث آسیبهای معنوی به نسل آینده و فراموشی تاریخ و میراث فرهنگی آن جامعه خواهد شد و آیندگان نخواهند توانست حقیقت را از دروغ تشخیص دهند.»
با این حال، همه چیز تا این حد هم یکسویه نی
ست و نمیتوان در تاثیرگذاری مثبت اظهار نظرهای چهرهها در مواردی هم تردید داشت؛ مثلا در جنبش و تحرکی که در شماری از موارد انتقادات چهرههای مورد توجه مردم به بار آورده است. یا در بسیج کمک و حمایت عمومی در بعضی از فجایع طبیعی که علاوه بر کمک مالی و اقتصادی در بهبود وضعیت روانی جامعه آسیبدیده هم موثر بوده است. این همان چیزی است که دکتر سیدحسن حسینی، جامعهشناس و استاد دانشگاه، تاثیرگذاری اعتراض سلبریتیها مینامد و میگوید که «این موضعگیریها اثرگذار بودهاند؛ هم بر افکار عمومی و هم در مواردی بر رأی مجلس»!
عماد افروغ در پاسخ به پرسشهای «شهروند»:
سلبریتیها -مثل همه شهروندان- حق اظهار نظر در تمام حوزهها را دارند!
واکنش سلبریتیها به رویدادهای سیاسی و درستی یا نادرستی این رویکرد را با دکتر عماد افروغ، نویسنده، جامعهشناس، سیاستمدار و نماینده سابق تهران در مجلس شورای اسلامی در میان گذاشتهایم. آنچه در پی میآید، صحبتهای این استاد دانشگاه است درباره اینکه آیا سلبریتیها -آنگونه که برخی میگویند- تنها باید در زمینه تخصصی خود صحبت کنند؛ یا اینکه حق طبیعی آنها را برای اظهار نظر و موضعگیری در زمینههای گوناگون سیاسی و اجتماعی و البته فرهنگی باید محترم دانست؟
-جناب افروغ! در روزهای اخیر و البته در ت
مام ناآرامیهای اجتماعی سالهای اخیر، شماری از چهرهها و رسانههای خاص در واکنش به موضعگیری سلبریتیها ادعا کردهاند که این چهرههای شناختهشده به دلیل اینکه تخصصی در زمینه سیاست و علوم اجتماعی ندارند، باید از هر گونه اظهار نظر در این زمینهها -جز مسائل و موضوعات مربوط به رشته تخصصی خودشان- خودداری کنند. خواستم بدانم شما هم به عنوان استاد دانشگاه چنین عقیدهای دارید؟ یا به عبارت بهتر؛ میتوانید بگویید که آیا قانونی، قاعدهای، منطقی چیزی هست که طبق آن سلبریتیها -یا هر کس دیگری- را به صرف نداشتن تخصص بتوان از واکنش در زمینههای سیاسی و اجتماعی منع کرد؟
نه؛ البته من تخصص در زمینه سلبریتیها ندارم، ولی در کل میتوانم بگویم که حق رأی، حق مشارکت و حق اظهار نظر حقوقی هستند که تمام شهروندان کشور از آن برخوردارند و طبق این حقوق نمیتوان کسی را از اظهار نظر در زمینه مسائل کشور بازداشت. در این بین توجه مخاطبان و حتی مخالفان باید به یک موضوع باشد که آیا صحبتهایی که آن سلبریتی یا هر کس دیگری مطرح میکند تا چه حد مستدل است. این هم شامل هر آن کسی میشود که میخواهد درباره موضوعی اظهار نظر کند و تنها به سلبریتیها محدود نمیشود. این تنها قضاوت و داوری است که باید در مورد سلبریتیها و هر کس دیگری انجام گیرد.
-یعنی باید به جای اینکه سلبریتی بودن طرف مد نظر قرار گیرد، باید دید که طرف چه میگوید؟
دقیقا هر کس، دقیقا هر کس که درباره موضوعی اظهار نظر میکند، مورد داوری قرار میگیرد که حرفهایش تا چه حد مستدل یا تعصبآمیز است؛ چقدر آگاهانه است و تا چه حد عدم شناخت او را میرساند. این یعنی سلبریتی یا غیرسلبریتی یا حتی استاد دانشگاه نباید بعد از اظهار نظر مصون از داوری باشد. به هر حال، این گونه نیست که چون طرف استاد دانشگاه است، هر آنچه میگوید درست است و در نقطه مقابل هم چون یک نفر سلبریتی است، حتما دارد بدون شناخت و آگاهی حرف میزند.
-پس بر این باورید که سلبریتی ب
ه صرف سلبریتی بودن نمیتواند و نباید مورد قضاوت منفی قرار گیرد. درست است؟
نه فقط سلبریتیها، بلکه هر کسی که از حق شهروندی برخوردار است، میتواند درباره هر چیزی نظر بدهد و هر کسی هم که درباره چیزی نظر میدهد، باید بداند که در معرض داوری قرار خواهد گرفت. یعنی همانقدر که هر کسی حق اظهار نظر دارد، هیچ کس هم این حق را ندارد که خواهان این باشد بعد از اظهار نظر مورد داوری قرار نگیرد. به عبارت بهتر، همگان همانقدر که حق اظهار نظر دارند، از حق داوری هم برخوردارند.
-به هر حال، سلبریتیها در تمام دنیا -به خصوص بعد از فراگیر شدن فضای مجازی- درباره مسائل گوناگون اجتماعی، سیاسی و البته محیط زیستی اظهار نظر میکنند. اما بازتاب مواضع سلبریتیها در ایران چرا گاه تا این حد غیرقابل کنترل میشود؟ بگذارید جور دیگری بپرسم؛ چه میشود که مخاطبان سلبریتیها در برخی از موارد برای آنها نقش مرجعیت سیاسی و اجتماعی قائل میشوند؟
البته بیشتر از مرجعیت سلبریتیها، باید بگویم که ناآرامی درونی جامعه باعث این مسائل اخیر شد. بگذارید این گونه بگویم که مشکلاتی چون تورم، بیکاری و توزیع نابرابر مواهب سیاسی و اقتصادی و فرهنگی، جامعه ما را آبستن انواع ناآرامی کرده است که یک جرقه میتواند خشمهای فروخفته مردم را شعلهور کند. اما در پاسخ شما، اول باید درباره آسیبهای صحبت درباره مسائلی که تخصصی درباره آنها نداریم، صحبت کنم. مثل کسی که چیزی درباره علم پزشکی ندارد، ولی مدام درباره شیوههای درمان بیماریها یا حتی سیاستهای پزشکی و سلامتی در کشور اظهار نظر میکند؛ که اولین آسیبش برای خود آن شخص میتواند این باشد که دارد خودش را در معرض استهزا قرار میدهد؛ چون خیلی راحت متخصصان میتوانند بیایند و ثابت کنند که فلان کس کمترین اطلاعی از این حوزه تخصصی ندارد. در واقع اینجا جایی است که پاسخ این سوال را با پرسش بالا پیوند میدهد -و
یکبار دیگر پای داوری را وسط میکشد- که میتوانند این داوریها وزانت مواضع آن فرد را به قضاوت بنشینند.
-یعنی شما هم بر این باورید که سلبریتیها به صرف سلبریتی بودن نباید حق اظهار نظر در زمینه سیاست و اقتصاد را داشته باشند؟
ببینید؛ معمولا این موضوع مخالفی ندارد که هر شخص باید در مورد حوزه تخصصی خودش نظر بدهد و باید تاکید کنم که این بحث چیزی از حق شهروندی آن شخص کم نمیکند. ولی شایسته است هر کس که قصد اظهار نظر دارد، این موضوع را مد نظر قرار دهد. به هر حال، در جامعهشناسی بحثی داریم به نام تقسیم کار و تخصصیشدن که البته نمیخواهم به شکل اغراقآمیز و افراطی به این اصل تفکیک و تخصصی شدن تاکید کنم، که خود این نگاه هم به هر حال آسیبهایی با خودش دارد. ولی به هر حال، کتمان نمیتوان کرد که در این زمینه باید یکسری قواعد لحاظ شود. اما در پاسخ به پرسش شما؛ بیایید فرض کنیم که این سلبریتی مورد بحث در حوزه سینما چهره شده است. آیا خود این سلبریتی روا میدارد که کسی که کمترین شناختی از سینما ندارد، بیاید درباره سینما و هنر نظر دهد؟ معلوم است که نه. روا نمیدارد این موضوع را و موضع میگیرد؛ طبیعی هم هست. پس یک نفر دیگر هم که در حوزه دیگری تخصص دارد، حق دارد در قبال اظهار نظرهای بدون تخصص این سلبریتی موضعگیری کند دیگر. پس یکبار دیگر تکرار میکنم: ما یک حق شهروندی داریم و یک عرصه تخصصی یا نسبتا تخصصی داریم که مانع میشود ما درباره هر چیزی نظر دهیم؛ منطقی هم هست. در واقع اگر قرار باشدهر کسی درباره هر چیزی نظر دهد، آن وقت تکلیف تخصص چه میشود؟ فن چه میشود؟ آگاهی و شناخت چه میشود؟
-جناب افروغ! آن سلبریتی سینماگر میتواند در پاسخ بگوید که حوزه سینما به زندگی تکتک افراد جامعه کاری ندارد، اما پسلرزههای حوزههای اجتماعی و سیاسی را ما همه روزه در زندگی روزمره خودمان احساس میکنیم؟ یا بگذارید صریحتر بپرسم: شما طبق تقسیمبندی خودتان مواردی مانند اتفاقات روزهای اخیر، یا موضوع
ی چون گشت ارشاد را جزو مسائل و موضوعات تخصصی میدانید که سلبریتیها نباید دربارهشان صحبت کنند؟!
نه؛ این مسائل حوزه تخصصی نیستند. اینها مسائل حوزه عمومی مردم هستند که تکتک مردمان این کشور هر لحظه امکان دارد در معرض تذکر گشت ارشاد قرار گرفته و با آن مواجه شوند. نکته مهم اینکه امر به معروف و گشت ارشاد حتی جنسیتی و طبقاتی هم نیستند و کاملا عمومی هستند و بنابراین هر کس در هر جایگاهی این اجازه را دارد که درباره آن اظهار نظر کند؛ به خصوص که گشت ارشاد با وضع کنونی آن، هیچ توجیه قانونی ندارد. چه طبق مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی و چه مصوبه ۴۲۷ شورای فرهنگ عمومی که مورد تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار نگرفته است.