نبرد خاموش در فضای مجازی

شهروند –  نخستین همایش «رویکردهای انتقادی به فرصت‌ها و چالش‌های ارتباطات شبکه‌ای در فضای مجازی» اول خرداد ماه با همکاری نهادهای ملی، حمایت دانشگاه علامه طباطبایی و نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، در دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد. در این همایش که با ارائه مقالات برگزیده در موضوعات مرتبط با فرصت‌ها و چالش‌های فضای مجازی در قالب پنل‌های تخصصی همراه بود، تاثیرات فضای مجازی در ابعاد مختلف زندگی و شیوه‌های بهینه استفاده از آن با بهره‌گرفتن از آرای نخبگان و محققان بررسی شد.

از جمله محورهای مهم پژوهشی در مقالات ارائه‌شده به همایش می‌توان به  نقش علوم ارتباطات در مدیریت فرصت‌ها و چالش‌های فضای مجازی، معرفی و بازخوانی رویکردهای انتقادی به زیست‌بوم فضای مجازی کشور، نقش رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی در بازتولید آسیب‌های اجتماعی، جایگاه شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها در مدیریت زیست کنشگری کاربران و کارکرد مطالعات میان‌رشته‌ای در مواجهه با آسیب‌ها و چالش‌های فضای مجازی اشاره کرد.

این همایش را گروه روزنامه‌نگاری و مدیریت رسانه دانشگاه علامه طباطبایی برگزار کرد. عباس اسدی، دبیر علمی همایش رویکردهای انتقادی به فرصت‌ها و چالش‌های ارتباطات شبکه‌ای در فضای مجازی، درباره آن توضیح می‌دهد: « 140 مقاله برای شرکت در این همایش به دبیرخانه رسید که از این بین 122 مقاله پذیرفته و در نهایت 30 مقاله برای ارائه در همایش انتخاب شد. در پایان برگزاری پنل‌های تخصصی نیز از مقالات برگزیده تقدیر شد. 20 دانشگاه از سراسر کشور در این همایش فعال بوده‌اند؛ از جمله دانشگاه‌های سوره، فرهنگیان، باقرالعلوم و صدا و سیما.»

شناسایی آسیب‌ها و راهکارهای پژوهشی

اسدی ادامه می‌دهد: «در این همایش 6 پنل در حوزه‌هایی مانند هویت در فضای مجازی، آینده‌پژوهی فضای مجازی و مطالعات میان‌رشته‌ای درباره فرصت‌ها و چالش‌های فضای مجازی برگزار شد.» او درباره نیاز فعلی جامعه ما در باب بررسی الگوهای رفتاری و محتوایی فضای مجازی به «شهروند» می‌گوید: «هدف اصلی این همایش که اولین همایش با رویکرد انتقادی نسبت به فضای مجازی بوده، این است که بتوانیم آسیب‌ها را بشناسیم و راهکارهای عملی مبتنی بر یافته‌های پژوهشی ارائه دهیم. این نکته قابل توجه است که صرفا با برگزاری همایش‌ها نمی‌توان تغییر مثبت ایجاد کرد، اما مقالات رسیده بسیار پر مغز و کامل بودند که از هر کدام می‌توان به عنوان فرصتی برای بررسی‌های تخصصی‌تر استفاده کرد. برای مثال مقاله‌ای داشتیم درباره هوش مصنوعی و روزنامه‌نگاری؛ اینکه  هوش مصنوعی چقدر می‌تواند به روزنامه‌نگاری آسیب بزند و این حرفه را تحت تاثیر قرار دهد. همان‌طور که می‌دانید، نکته مهم بهره درست از ابزارهاست. هوش مصنوعی هم می‌تواند روزنامه‌نگاری را تقویت کند، هم شغل روزنامه‌نگاران را از آنها بگیرد. مهم رویکرد استفاده از ابزارهای فضای مجازی است. مقاله‌هایی درباره هویت در فضای مجازی پیرامون جوانان و نوجوانان داشتیم و کارهای پژوهشی خوبی در این زمینه انجام شده است؛ اینکه این هویت چقدر می‌تواند فردیت، رفتار و سبک زندگی نسل‌های معروف به ایکس و زد را تغییر دهد؛ تاثیرپذیری آنها از فضای مجازی ممکن است مثبت و منفی باشد و چطور می‌توان این فرایند را مدیریت کرد.»

جنگ ترکیبی در فضای مجازی 

دبیر همایش رویکردهای انتقادی به فضای مجازی معتقد است: «فضای مجازی باعث شده جنگی میان نسل امروز و نسل دیروز اتفاق بیفتد؛ به‌طوری که دیگر حرف همدیگر را در همه حوزه‌ها نمی‌فهمند. از حوزه‌های اعتقادی گرفته تا سیاست، اقتصاد، فرهنگ و سبک زندگی. علاوه بر این، نسل جوان همدیگر را هم به خوبی درک نمی‌کنند و همین باعث فاصله روز افزون انسان‌ها از هم و بحران انزوا شده است. از سوی دیگر، نسل قدیم هم چون سواد رسانه‌ای به‌روز ندارند، ارزش‌های سنتی را مد نظر دارند و حاضر نیستند ارزش‌های نسل امروز را درک کنند. به‌طور کلی، فضای مجازی باعث ایجاد نوعی نبرد خاموش بین نسل جدید و گذشته و تقابل میان خود نسل جدید شده است. همگرایی و واگرایی همان تهدید و فرصت فضای مجازی است که باید به آن پرداخته شود.»

اسدی ادامه می‌دهد: «همایش امروز تلاش کرد آسیب‌های فضای مجازی را با رویکرد انتقادی ببیند و در کنارش به فرصت‌ها هم بپردازد. اتفاقا رویکرد اغلب مقالات نسبتا مثبت بود؛ یعنی محققان هم نگاه خوشبینانه‌ای به فضای مجازی و بهره‌برداری از فرصت‌هایش داشتند که لازمه آن بازشناسی آسیب‌ها و شناخت رفتار و کارکرد صحیح این ابزار تکنولوژی است. همان‌طور که اشاره کردم، 30 مقاله ارائه شد که از منظر حقوقی، اخلاقی، حریم خصوصی، حرفه‌ای و فنی به موضوع فضای مجازی پرداخته شد و یک طرح مساله بسیار جامع صورت گرفت که می‌توان در آینده به صورت تخصصی‌تر روی آن کار کرد.»

مسئولان باید به حرف محافل علمی – پژوهشی گوش کنند

او با اشاره به جای خالی مسئولان دستگاه‌های مرتبط در این همایش می‌افزاید: «به نظرم، مسئولان و تصمیم‌گیرندگان ما سواد رسانه‌ای چندانی ندارند؛ چراکه اگر داشتند از این همایش‌ها استقبال می‌کردند. مسئولان برخلاف اینکه در سخنرانی‌های خود در مورد فضای مجازی صحبت می‌کنند، وقتی از آنها برای حضور در چنین همایش‌هایی دعوت می‌شود، علاقه چندانی از خود نشان نمی‌دهند و به محافل علمی گوش نمی‌کنند. این رویکرد بیانگر این است که یا فضای مجازی را به درستی نمی‌شناسند یا اینکه نگاهی کاملا خوشبینانه به فضای مجازی دارند و به دنبال آسیب‌شناسی و شناخت راهکارها نیستند.»

به گفته اسدی، این درحالی است که ما باید فضای مجازی را از ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی نیز مورد بررسی قرار دهیم. نمی‌توان پشت درهای بسته تصمیم گرفت و برای توسعه کشور باید حرف محققان و متخصصان هر حوزه‌ای شنیده شود.

او همچنین در توصیه‌ای به مسئولان کشور ادامه می‌دهد: «آنها باید سعی کنند فضای مجازی را جدی بگیرند و سواد رسانه‌ای خود را بالا ببرند. نگاه منفی به فضای مجازی را با نگاه انتقادی سازنده عوض و با بهره گرفتن از محافل علمی تصمیماتی سازنده برای مدیریت این فضا اتخاذ کنند.»

لزوم آسیب‌شناسی فضای مجازی

او همچنین به لزوم آسیب‌شناسی فضای مجازی در زمینه کمک به همنوع در بحران‌ها اشاره می‌کند: «چقدر فضای مجازی می‌تواند کمک‌کننده یا بازدارنده باشد؟ این موضوعی است که می‌توان با این پژوهش‌ها به یافته‌های کمک‌کننده درباره‌اش رسید. فضای مجازی در بحران‌ها مثل سیل‌ها و زلزله‌ها چقدر می‌تواند به همگرایی یا واگرایی افراد کمک کند؟ آیا این همگرایی‌ها بیشتر بُعد انسان‌دوستانه دارد یا سیاسی؟ در تجربه‌های سال‌های اخیر شاهد بودیم که تحرکات فضای مجازی حتی تلاش‌های حمایتی جمعیت هلال احمر را نیز تحت تاثیر قرار داد. برای مثال، مردمی که همیشه به این ارگان نگاه مثبت و اعتماد بالایی داشتند، به‌واسطه محتواها و اخبار جعلی شاید کمتر کمک‌های خود را برای حمایت از بحران‌ها به آن ارائه کردند. این از آسیب‌های فضای مجازی است که باید مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد و در همایش‌هایی مثل این همایش، می‌توان به راهکارهایی برای جلوگیری از این قبیل واگرایی‌ها رسید.»

ضرورت تنظیم‌گری جامع در فضای مجازی

رئیس سازمان تنظیم مقرارت رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی، یکی از مسئولان حاضر در این نشست بود که درباره شرایط و تغییرات فضای مجازی در کشور توضیحاتی ارائه داد. او با اشاره به اینکه توسعه بخش خصوصی در فضای مجازی موافقان و مخالفانی دارد، گفت: «مخالفان این مساله معتقدند که اینها کسب و کار نیستند و رسانه هستند و رسانه بخشی از حاکمیت محسوب می‌شود و ابزار حکمرانی است. به همین دلیل این مساله وجود دارد که بخش دولتی به دلیل بروکراسی در این حوزه رشد نکند و در نتیجه رشد بخش خصوصی بخش حاکمیت را تضعیف کند.»

سعید مقیسه افزود: «اما برخی معتقدند رسانه صنعت و کسب و کار است و اگر مانع آن شویم از دنیا عقب خواهیم افتاد و رسانه‌های کشورهای دیگر در این حوزه حاکم خواهند شد.» به گفته او، با توسعه فضای مجازی و ارتباطات، مفهوم رسانه و کارکرد آن تغییر کرده است. به همین دلیل نیاز است که نگاه جدیدتری به موضوع داشته باشیم. او عنوان کرد: «برای بررسی این موضوع نیاز است که به تغییرات رسانه در سال‌های اخیر نیز توجه کرد. برای نمونه، ابعاد رسانه یعنی فرستنده، گیرنده، پیام، بستر انتقال و محیطی که رسانه روی آن فعالیت می‌کند با توسعه فضای مجازی دچار تغییر شده است.»

مقیسه با بیان اینکه مفهوم رسانه نیز تغییر کرده، ادامه داد: «با این تغییرات، فرصت‌های بی‌شماری برای کشور به وجود آمده است. به نظرم، بهرمندی از این فرصت‌ها از سوی بخش دولتی امکان‌پذیر نیست، زیرا بخش دولتی ما متناسب با این تغییرات رشد نکرده و اگر به بخش خصوصی اجازه ورود ندهیم، این فرصت‌ها به تهدید بدل می‌شود.» رئیس سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی تاکید کرد: «البته باید مراقب بود که تنظیم‌گری انجام شود. تنظیم‌گری نیز باید دارای ابعاد جامع باشد، یعنی حقوق مخاطب، کسب و کارها و منافع ملی در آن رعایت شود.»

انتهای پیام //