معیشت مهم‌تر است یا خشکسالی؟

تغییرات اقلیمی مسأله‌ای است که سال‌هاست مطرح شده و هر یک از کارشناسان و صاحب‌نظران درباره تهدید زندگی انسان‌ها، جانوران و گیاهان زنگ خطر را با ادامه این روند به صدا درآورده‌اند. از سال‌های آخر سده 19میلادی بود که دانشمندان شروع به ثبت حرارت زمین کردند، تغییرات را زیرنظر گرفتند و در ادامه بسیاری از سازمان‌های علمی پیشرو از ادامه‌ این وضع و صدمات جبران‌نشدنی آن بر زمین ابراز نگرانی کردند؛ تغییراتی که وابسته به فعالیت‌های انسانی است و هنوز هم در نشست‌هایی به همین بهانه مطرح می‌شوند و واهمه مرگ خاموش کره‌زمین از میان نرفته است.

گزارش‌ها نشان می‌دهد تغییرات آب‌وهوایی روزهای آلودگی هوا را شدیدتر می‌کند و همین موضوع باعث زایمان زودرس می‌شود، به‌طوری که نوزادان به جای 9 ماه در 7ماهگی به دنیا می‌آیند. تازه‌‌ترین آمار سازمان ملل متحد نشان می‌‌دهد 80درصد از جمعیت افرادی که به دلیل تغییرات اقلیمی آواره شده‌‌اند، زنان هستند.

این تنها بخش کوچکی از تاثیر تغییرات اقلیمی بر انسان‌هاست، چون در این میان جانوران و گیاهان هم درامان نیستند، به‌طوری که براساس آخرین گزارش مجمع اقتصاد جهانی که در ژانویه 2016 و با حضور 750کارشناس تشکیل شد، اعلام شده است: «شکست تلاش برای کاهش تغییرات آب‌وهوا می‌تواند خطر بزرگتری را نسبت به سلاح‌های کشتار جمعی و بحران آب در پی داشته باشد. به‌طور یقین مقابله با معضل تغییرات اقلیم و گرمایش جهانی موضوعی است که نمی‌توان با اغماض از کنار آن گذشت، زیرا پیش‌‌بینی می‌شود اگر این پیامدها براساس روند کنونی ادامه داشته باشد، تا ‌سال 2080 ممکن است نیمی از گونه‌های گیاهی و بیش از یک‌سوم گونه‌های جانوری ساکن در سطح زمین ناپدید شده و ردپایی از آنها برجای نماند و این واقعیت نگران‌کننده‌ای است که آینده بشریت را تهدید می‌کند.»

از ماست که بر ماست

در گوشه‌ای از جهان سیلاب‌ها دردسرساز می‌شوند و در گوشه‌ای دیگر خشکسالی طولانی‌مدت زندگی را برای مردم سخت کرده و در این میان متهم ردیف اول تغییرات اقلیمی است؛ تغییراتی که مباحث جدیدی را حتی در مراکز علمی راه ‌انداخته‌، البته همه این واکاوی‌ها ما را به آغاز دوره صنعتی می‌رساند، زمانی که جمعیت جهان به چندمیلیارد نفر رسید و جنگل‌ها و زمین‌های کشاورزی، سکونتگاه شهری شدند؛ افزایش جمعیت یک معنا بیشتر نداشت، رشد اقتصادی و اجتماعی و مصرف انرژی.

این رویه از زندگی شهری بود که به مرور سبب شد سازمان‌های بین‌المللی از نشر گازهای گلخانه‌ای و پیامدهای ناخواسته تغییر اقلیم صحبت کنند؛ صحبت‌هایی که هنوز هم جزو مباحث داغ مجامع بین‌المللی و علمی است. محمدحسین بازگیر، رئیس سابق اداره حفاظت از محیط‌زیست استان تهران در گفت‌وگو با شهروندآنلاین از این تغییرات و سهم تک‌تک ساکنان دهکده جهانی در به‌وجودآمدن این پدیده می‌گوید: «تغییرات اقلیمی موضوعی است که می‌توان ردپای عوامل طبیعی را در آن دید، البته عواملی را که فعالیت‌های انسانی مسبب آن هستند هم می‌توان دخیل دانست. تک‌تک جوامع در به وجود آمدن چنین شرایطی دخیل بودند. وقتی بدون در نظر گرفتن ظرفیت‌های یک اکوسیستم و تبعاتی که بر محیط‌زیست و وضع اقلیمی یک منطقه دارد، اقدام به توسعه سکونتگاه‌ها، صنعت و … می‌کنیم، بی‌شک باید منتظر عواقب آن هم باشیم. عوامل انسانی موجب تخریب بخش‌هایی از جنگل‌ها شده و به تبع آن مراتع آسیب دیده‌اند، این درحالی است که استحصال بیش‌ از اندازه از آب‌ها هم به نوبه خود در این تغییرات تاثیرگذار بوده و در راستای چنین اقداماتی نباید از تغییر وضع و شرایط جوی، محیطی و منطقه‌ای تعجب کنیم.» خشکسالی، گرمایش زمین و گردوخاک پدیده‌هایی‌اند که هرکدام از جوامع کم‌وبیش با آنها دست‌به گریبان‌اند، این درحالی است که گفته می‌شود از ابتدای قرن 21 دمای متوسط زمین 0.8درجه افزایش داشته و پیش‌بینی‌ها برای صدسال آینده از گرم‌ترشدن یک تا 6.5درجه‌ای خبر می‌دهد.

شهرها پرشده‌اند از خیابان‌های آسفالته و ساختمان‌هایی که سقف‌هایشان را با آسفالت سیاه کرده‌اند و این باعث شده جزیره‌های گرمایی تشکیل شود

بنابر گزارش ناسا 97درصد از دانشمندان علم هواشناسی بر این موضوع توافق دارند که گرم‌شدن کره‌زمین یک پدیده‌ طبیعی نیست، بلکه بر اثر فعالیت‌های انسان به‌وجود آمده است. «بازگیر» هم گرم‌شدن زمین را وابسته به عوامل ‌انسانی می‌داند و دراین‌باره می‌گوید: «شهرها پرشده‌اند از خیابان‌های آسفالته و ساختمان‌هایی که سقف‌هایشان را با آسفالت سیاه کرده‌اند و این باعث شده جزیره‌های گرمایی تشکیل شود. گرمایشی که تاثیراتش را در خشکسالی‌ها، فرسایش‌ها و بیماری‌هایی که مراتع و جنگل‌ها به آنها مبتلا می‌شوند، شاهدیم.

در حقیقت همه ما دست‌به‌دست هم داده‌ایم تا شرایط تغییر کند و حالا با تاثیرات سوء آن درگیریم و در آینده بی‌شک این تاثیرات محسوس‌تر خواهد بود.» رئیس سابق اداره حفاظت از محیط‌زیست استان تهران در ادامه از بالابودن میانگین گرمایش ایران نسبت به میانگین بین‌المللی می‌گوید و ادامه می‌دهد: «گرما در همه دنیا رو به افزایش است، این درحالی است که آمارها و ارقام در ایران بیش از میانگین بین‌المللی است، تا جایی که بعضی آمارها به یک‌ونیم برابربودن آن تاکید دارند. گرمایشی که رویشگاه‌ها را تحت‌تاثیر خود قرار داده و در ادامه، زندگی حیات‌وحش و تنوع‌زیستی تغییراتی را به خود می‌بینند. همه این تغییرات زندگی، سلامت، اکوسیستم و کیفیت خود انسان‌ها را تحت‌الشعاع قرار داده است. اگرچه این مسائل در کوتاه‌مدت نمود زیادی نداشته باشد، اما در بلندمدت آثار عظیم آن را بر وضع اقلیمی شاهد خواهیم بود، حتی در قیاس بزرگتر، در سطح بین‌الملل، اگرچه درحال حاضر هم با پدیده‌های آن دست‌به گریبان هستیم.»

با افزایش دمای کره‌زمین، سطح آب دریاها به‌ دلیل انبساط گرمایی آب و آب‌شدن یخ‌های قطبی بالا آمده که منجر به زیر آب رفتن جزایر زیادی در کره‌زمین می‌شود؛ از ‌سال 1870 تا الان میزان افزایش میانگین ارتفاع آب دریا‌های کره‌زمین حدود 25سانتی‌متر بوده، براساس سناریوهای مختلف تا انتهای قرن ارتفاع آب دریاها بین 50 تا 100 سانتی‌متر افزایش پیدا می‌کند. این افزایش ارتفاع، جزایر زیادی را تهدید می‌کند و خطر زیر آب رفتن کشور مالدیو، جزایر مالدیو، بنگلادش و … وجود دارد، حتی بسیاری از افراد به دلیل چنین اتفاقاتی از محل زندگی خود مهاجرت کرده‌اند. تحقیقات نشان از این دارد که ارتفاع آب خلیج‌فارس و دریای عمان تا ‌سال 2050 حدود 30 سانتی‌متر و تا ‌سال 2100 حدود 80 سانتی‌متر افزایش پیدا می‌کند و بعضی از جزایر جنوب ایران را تهدید می‌کند، البته این تنها تهدید نیست، افزایش آتش‌سوزی‌ها هم یکی دیگر از عواقب آن است، به‌طوری که بررسی‌ها نشان می‌دهد بیش از 80درصد آتش‌سوزی‌ها در جنگل‌های زاگرس علل انسانی دارد و حدود 20‌درصد بر اثر عوامل طبیعی است، ولی تغییر اقلیم باعث افزایش این 20درصد خواهد شد. افزایش آتش‌سوزی جنگل‌ها ‌می‌تواند بر آلودگی هوا و آب و تغییر اکوسیستم تاثیر بگذارد.

هر کدبانویی روزی 100گرم کمتر پسماند تولید کند یا زباله‌ها را تفکیک کند یا حتی در مصرف انرژی‌ صرفه‌جویی کند؛ در مجموع و در قیاس بالا کار بزرگی برای محیط‌ زیست صورت می‌گیرد

«بازگیر» هم خشکسالی‌، آب‌شدن قطب‌ها و آتش‌سوزی جنگل‌ها را از تاثیرات تغییرات اقلیمی می‌داند و می‌گوید: «جوامع از خشکسالی‌ و گرمایش جهان گلایه دارند. قطب‌ها آب می‌شود و جنگل‌های استوایی طعمه حریق و در میان همه این حوادث به دنبال دلیلی هستیم و نمی‌خواهیم قبول کنیم تغییرات اقلیمی اکوسیستم را تحت ‌تاثیر خود قرار داده و به مرور زمان باید با پدیده‌ها و مخاطرات بیشتری دست‌به‌گریبان باشیم. برای نجات از این شرایط باید از خودمان شروع کنیم، آن هم با تغییر رفتارهایمان. در نظر بگیرید هر کدبانویی روزی 100گرم کمتر پسماند تولید کند یا زباله‌ها را تفکیک کند یا حتی در مصرف انرژی‌ صرفه‌جویی کند؛ در مجموع و در قیاس بالا کار بزرگی برای محیط‌ زیست صورت می‌گیرد. هر کشاورز، کارخانه‌دار و حتی تصمیم‌گیر می‌تواند در نجات زمین و آینده نقش‌آفرینی کند.»

معیشت، سردمدار دغدغه ایرانی‌ها

حمیدرضا میرزاده| فعال محیط زیست

تغییرات اقلیمی بحث عمیق و مهمی است که نمی‌توان از یک بُعد به آن پرداخت. در گفتن از تغییرات اقلیمی نمی‌توان اقتصاد و مسائل مربوط به آن را نادیده گرفت، چون به‌نوبه خود تاثیر بسیار بالایی دارد. خاورمیانه جدید بر پایه کربن (نفت) شکل گرفته است. در واقع خاورمیانه در حباب نفتی زندگی می‌کند. کشورهایی که در خاورمیانه قدرت دارند بر پایه همین حباب قدرت گرفته‌اند و در بحث‌های تغییرات اقلیمی که در جهان مطرح می‌شود، نمی‌توان بحث گرفتن قدرت از خاورمیانه را نادیده گرفت! در گفتن از تغییرات اقلیمی تنها موضوع آینده، درآمد اقتصادی، دغدغه عموم مردم و … مطرح‌ است و بر همین اساس می‌توان گفت تغییرات اقلیمی مبحثی پیچیده است که باید تک‌تک ابعاد آن را مورد واکاوی قرار داد.

درآمد اقتصادی کشورمان بر پایه سوخت‌های فسیلی است و شاید طبیعی به‌نظر برسد در واکنش به موضوعاتی از این دست کمی منفعل عمل کند. ما به «پروتکل کی‌تو» می‌پیوندیم، اما برنامه‌ اقتصادی‌ای برای آن ندارد! و همان رویه 60سال پیش را دنبال می‌کند؛ به‌عنوان مثال در اجلاس 2009 کپنهاک، ما در میان 10 کشور اول تولیدکننده گازهای‌ گلخانه‌ای بودیم و این درحالی است که گزارش‌های جهانی را قبول نداریم و حتی این موضوع را مطرح نمی‌کنیم که به کمک کشورهای دیگر بتوانیم این مسأله را مرتفع کنیم. در چنین شرایطی متاسفانه بخش‌هایی که افکار عمومی را جهت‌دهی و خوراک‌دهی می‌کنند، برنامه و پژوهشی در این زمینه ندارند؛ کمرنگ بودن پژوهش‌های دانشگاهی و کم‌کاری رسانه‌ها در زمینه گفتن از تغییرات اقلیمی.

تغییرات اقلیمی و محیط‌ زیست مباحثی‌ است که باید جزو اولویت‌های اولیه جوامع قرار بگیرد تا راه ‌نجات زمین را بیابیم و این در حالی است که جامعه ایران در اولویت‌هایش مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را دارد و برای همین محیط‌ زیست و مباحث مربوط به آن رنگ می‌بازد

تغییرات اقلیمی و محیط‌ زیست مباحثی‌ است که باید جزو اولویت‌های اولیه جوامع قرار بگیرد تا راه ‌نجات زمین را بیابیم و این در حالی است که جامعه ایران در اولویت‌هایش مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را دارد و برای همین محیط‌ زیست و مباحث مربوط به آن رنگ می‌بازد. متاسفانه بخش اعظمی از جامعه دغدغه محیط ‌زیستی ندارد و شاید بتوان دلیل آن را در امید به آینده و مفهوم آینده جست‌وجو کرد. محیط‌ زیست یعنی آینده ولی آینده در کشور ما مفهومی‌ کوتاه‌تر از مفهوم جهانی‌اش دارد!

آمریکای شمالی، کشورهای اروپایی و کشورهای اسکاندیناوی در شاخص‌های محیط‌ زیستی توانسته‌اند جایگاه خوبی به خود اختصاص دهند و مقایسه ایران با این کشورها قیاس اشتباهی است. معیشت اولویت اول مردم‌ ماست و این واقعیت را نمی‌توان انکار کرد که وقتی شما نگران امروز هستید، نمی‌توانید به هفته آینده بیندیشید، چه رسد به سال‌های دور. این اتفاقی است که در کشور ما افتاده است و شاید تنها امید، پرورش نسلی باشد که با دغدغه محیط‌ زیستی تربیت شود؛ نسلی که از دوره پیش‌دبستانی باید با محیط ‌پیرامونش و اهمیت آن آشنا شود. درواقع باید به شکل شبکه نظام‌مند این تربیت صورت بگیرد تا نسل‌ها با ارزش‌های غیرمادی محیط‌ اطرافشان-محیط‌ زیست- آشنا شوند و به این واقعیت پی ببرند که می‌توان با این ارزش‌ها، ارزش‌های مادی را شکل داد، البته وقتی ما از کشورهایی که شاخص‌های خوبی در محیط ‌زیست دارند، صحبت می‌کنیم به این معنا نیست که آنها در این تغییرات دامن پاکی دارند، چون در بیشتر مواقع آلودگی‌هایشان را برون‌سپاری کرده‌اند. اقتصاد اغلب این کشورها بر مبنای فروش نفت برنت شمال است، اگرچه آنها در آموزش به کودکان‌شان و ترسیم آینده خوب و امید به آینده، خوب عمل کرده‌اند و در این زمینه منبع خوبی برای الگوبرداری‌اند.

برای مطالعه تغییرات اقلیمی کمبود اطلاعات داریم

حسن مهرزاد، کارشناس هواشناسی در گفت‌وگو با شهروندآنلاین از نبود داده‌های کافی برای انجام بررسی‌ تغییرات اقلیمی در ایران خبر می‌دهد و می‌گوید: «قدمت ایستگاه‌های هواشناسی به‌ سال 1950 می‌رسد و قدیمی‌ترین آنها ایستگاه مهرآباد است که داده‌هایش به 70سال قبل برمی‌گردد که معیار خوبی برای سنجش نیست. تغییرات اقلیمی جنبه‌های مختلفی دارد؛ افزایش دما، بارش، خشکسالی و حتی میزان تابع انرژی، افزایش تبخیرها و … و با وجود این، هنوز جنبه‌های مختلف تغییرات اقلیمی در ایران بررسی نشده چون نیازمند آمارهای بلندمدت است.»

در 10-15سال گذشته گرمایش زمین باعث آب‌شدن یخ‌ها شده و بعضی کشورهای خاورمیانه افزایش بارندگی داشته‌اند تا جایی که پیش‌بینی می‌شود تا 2040 بارش‌ها در عربستان افزایش یابد و کشورها زمستان‌های سخت‌تری را تجربه خواهند کرد

• ایران طی سال‌های گذشته خشکسالی‌، گردوغبار و… را تجربه کرده و این در حالی است که آمارها از گرمایش دوبرابری ایران نسبت به نُرم میانگین جهانی خبر می‌دهد.
  در دوره‌هایی کم‌شدن فعالیت خورشید و در دوره‌هایی افزایش فعالیت آن را داشته‌ایم که خشکسالی یا ترسالی را به ‌وجود آورده است. طی یک‌ دهه گذشته، بعضی مناطق افزایش بارندگی داشته‌اند و در مقابل دمای مناطق دیگر بالا رفته است و این در حالی است که بالا رفتن دما تبخیر را افزایش می‌دهد و باعث خشکیدگی خاک می‌شود که در ادامه تاثیرش را بر پوشش گیاهی خواهیم داشت. البته بعضی کارشناسان این مسائل را نوسانات می‌نامند و بر این باورند که بعد از دوره‌ای به حالت قبل برمی‌گردد و گروهی هم آن را مرتبط با تغییرات اقلیمی می‌دانند و دلایلی هم برایش مطرح می‌کنند. واقعیت امر این است که برای گفتن از تغییرات اقلیمی نیازمند بررسی اطلاعات و داده‌های سه دوره 30ساله هستیم.
• گزارش‌های جهانی از بالا بودن مصرف کربن در خاورمیانه می‌گوید و شاخص‌ کشورهای این منطقه هیچ‌گاه جایگاه قابل قبولی نداشته است. با توجه به این‌که اقتصاد این منطقه به سوخت‌های فسیلی وابسته است، با ادامه این روند کیفیت زندگی، تنوع جانوری و گیاهی این منطقه به چه شکل خواهد بود؟
  در مورد تغییرات اقلیمی دو سناریوی خوشبینانه و بدبینانه داریم. نظریه‌ها در این زمینه گویای این موضوع است که فعالیت‌های انسانی و تکنولوژی که انسان از آن بهره می‌برد، گازهای گلخانه‌ای را افزایش داده است. واقعیت امر این است که اقلیم در حال گردش است و تغییرات آن بر همه کشورها تأثیر خواهد گذاشت، به‌طوری که مطالعات در مورد تغییرات اقلیمی از تجربه عصر یخبندان در‌ سال 2030 خبر می‌دهد. در 10-15سال گذشته گرمایش زمین باعث آب‌شدن یخ‌ها شده و بعضی کشورهای خاورمیانه افزایش بارندگی داشته‌اند تا جایی که پیش‌بینی می‌شود تا 2040 بارش‌ها در عربستان افزایش یابد و کشورها زمستان‌های سخت‌تری را تجربه خواهند کرد.
• صحبت‌های شما به این معناست که شرایط جوی و محیط‌ زیست را نمی‌توان کاملا مرتبط با شرایط اقلیمی دانست؟
  بیشترین مشکل ما در مدیریت محیط‌مان است تا اقلیم. از میلیون‌ها ‌سال پیش که کره زمین به‌وجود آمده، اقلیم در حال تغییر است و تا به امروز پویا بوده و همیشه در حال تغییر است.