این روزها اختلاف بین ایران و دولت طالبان بر سر حقابه ایران از هیرمند بالا گرفته است.
هیرمند رودی است که از ولایت هلمند افغانستان روان شده و در هر دو کشور افغانستان و ایران جاری است. سالانه میلیاردها متر مکعب آب در هیرمند جریان داشته و طول آن ۱۱۰۰ کیلومتر است. هیرمند به دریاچه هامون که میان افغانستان و ایران مشترک است میریزد.
اما امضای معاهده 1857 پاریس توسط فرخ خان غفاری در زمان ناصرالدین شاه و جدایی هرات از خاک ایران آغازگر مسئله حقابه رود هیرمند بود.
این روزها اختلاف بین ایران و دولت طالبان بر سر حقابه ایران از هیرمند بالا گرفته است.
هیرمند رودی است که از ولایت هلمند افغانستان روان شده و در هر دو کشور افغانستان و ایران جاری است. سالانه میلیاردها متر مکعب آب در هیرمند جریان داشته و طول آن ۱۱۰۰ کیلومتر است. هیرمند به دریاچه هامون که میان افغانستان و ایران مشترک است میریزد.
اما امضای معاهده 1857 پاریس توسط فرخ خان غفاری در زمان ناصرالدین شاه و جدایی هرات از خاک ایران آغازگر مسئله حقابه رود هیرمند بود.
به موجب این معاهده ایران باید مسئله تقسیم آب هیرمند و مشخصسازی مرزها را به حکمیت دولت انگلستان ارجاع میکرد. انگلستان رای داد که هر دو کشور ایران و افغانستان باید به طور متساویالطرفین از آب هیرمند برخوردار شوند.
اما در اواخر قرن نوزدهم تغییر مجاری هیرمند باعث بروز اختلافات جدیدی شده و با رای کلنل مک ماهون دو سوم آب هیرمند سهم افغانستان و یک سوم سهم ایران بود. ایران به این رای اعتراض کرده و سرانجام هر دو کشور در سوم اسفندماه ۱۳۱۵ با امضای پروتکل موقتی قرار گذاشتند هر مقدار آبی که به بند کمال خان برسد، به صورت مساوی میان دو کشور تقسیم شود. اما افغانستان شروع به کندن نهر در مسیر هیرمند پیش از رسیدن به بند کمال خان کرد که نتیجه آن کاهش حقابه ایران بود.
کاهش حقابه با اعتراض ایران همراه شد وآب هیرمند در ایران چنان کاهش چشمگیری یافت که تنها در سال ۱۳۲۶ به مرگ بیش از ۲۴۰۰ رأس گاو و کوچ گسترده اهالی سیستان انجامید.
با شکایت سرداران و سران ایلات سیستان، هیئتی از طرف دولت به سیستان فرستاده شد و سرانجام در ۲۲ اسفند ماه ۱۳۵۱ قرادادی میان ایران و افغانستان در کابل به امضاء رسید و مقرر شد سالانه ۸۵۰ میلیون مترمکعب سهم سیستان و دریاچه هامون از آب هیرمند باشد.
علیرغم معاهده مذکور، از اواخر دهه ۷۰ و با کاهش بارشها میزان ورودی آب هیرمند نیز کاسته شد و استفادههای مختلف از هامون در داخل کشور باعث خشک شدن این دریاچه شد. خشک شدن دریاچه هامون علاوه بر مشکل خشکسالی و کمبود آب در سیستان باعث ایجاد مشکل ریزگردها نیز شده که نه تنها دامن ایران بلکه افغانستان را نیز گرفته است.
پس از حمله آمریکا به افغانستان در سال ۲۰۰۱، این کشور معاهده تقسیم آب رودخانه هیرمند را به صورت یک طرفه کنار گذاشت و طی دو دهه گذشته حقابه را رهاسازی نکرده است. افغانستان با ایجاد سدهای فراوان بر روی این رودخانه، تمام آب آن را به کنترل خود درآورده است. نهایتا در فروردین ۱۴۰۰ سد کمال خان در نزدیکی مرز ایران را به بهره برداری رسید تا سیلابهای غیر قابل کنترل هیرمند را نیز مهار کند.
اختلاف بر سر حقابه هیرمند با به قدرت رسیدن طالبان شدیدتر نیز شد. طالبان در یک سال و نیم گذشته، اگرچه بارها بر پایبندی به تعهدات خود طبق معاهده تأکید کردهاند، اما در عمل،تعهدات معاهده مبنی بر رهاسازی و تامین حقابه ایران را اجرا نکردهاند. آنها بارها ادعا کردهاند که آب چندانی در مخازن سدها وجود ندارد، در حالیکه طبق عهدنامه ۱۳۵۱ یک تیم مشترک فنی باید در این زمینه نظر کارشناسی ارائه دهد. از سوی دیگر تصاویر ماهوارهای مربوط به وضعیت سد کجکی در پنج ماه گذشته نشان میدهند که طی این مدت مخزن سد روز به روز پر آبتر شده است و ویدیوهای شهریور تا اسفند 1401 به خوبی نشان میدهد که آب شرب سیستان در حجم زیاد در شورهزار گودزره تبخیر شده و به آسمان میرود اما به ایران تحویل داده نمیشود.
رئیس جمهوری در سفر خود به سیستان و بلوچستان درباره حقابه هیرمند و بدعهدی طالبان در این خصوص به طالبان درباره عواقب این بدعهدی اخطار جدی دادند. وزیر امور خارجه ایران نیز در سفری به چابهار در خصوص حقابه هیرمند اظهاراتی را بیان کردند.
ذبیحالله مجاهد سخنگوی طالبان در مورد اظهارت رئیس جمهوری کشورمان درباره حقابه هیرمند بیانیهای با لحنی نه چندان مناسب منتشر کرد. ژنرال مبین، از اعضای شناخته شده طالبان نیز در پاسخ به بیانات روشن آقای رئیسی ویدیویی در فضای مجازی منتشر کرده که به شدت توهینآمیز بوده است.
گزارش: مهرناز الماسی